زیست مجازی؛ ماهیت زمان و مکان

وقتی شبکه های اجتماعی گسترش پیدا کرد زیست واقعی مخاطبان خود را تحت تاثیر قرار داد و انسان را وارد فضایی کرد که قبلا آن را تجربه نکرده بود و دوگانه زیست واقعی و زیست مجازی شکل گرفت.

زیستن، زندگی کردن و کنشگری انسانی تا قبل از چند دهه گذشته تنها در عالم واقعیت وجود داشته و زیست ملموس انسان در حالت جسمانی و فیزیکی خود تعریف می شد. اما در چند سال اخیر با پدیده­ ای به نام اینترنت و گسترش سخت­ افزاری تکنولوژی­ های ارتباطی، انسان از زندگی جسمانی خود به سمت یک زیست مجازی حرکت کرده است. در حال حاضر این فضا و زیست در آن کاملا پذیرفته شده و هنجارها و قوانین زندگی جسمانی و فیزیکی در این زیست بوم ورود کرده است. رعایت حریم خصوصی، اخلاق، عرف و قانون، همه اینها در فضای مجازی مانند زندگی واقعی جزو مولفه­ های است که برای یک مخاطب اولویت دارد.

زیست مجازی، زیستی است که یک فرد به واسطه فضای مجازی و شبکه­ های اجتماعی از فضای واقعی و ارتباط رودرو جدا می­ شود و به یک ارتباط و کنش مجازی با واسطه­ گری موبایل(یا هر وسیله سخت افزاری و نرم افزاری ارتباطی) وارد می­ شود. تمام رفتارهای ارتباطی اعم از ارتباطات کلامی و غیرکلامی در این فضا صورت می­ گیرد و در این ارتباط انسان از خود واقعی خارج و خود مجازی جایگزین آن می­ شود. تفاوتی که زیست مجازی با زیست واقعی دارد در این است که افراد در این فضا همان­گونه که می­ خواهند زندگی می کنند و خودافشایی جدیدی از زندگی­ شان بروز می­ دهند.

تمایز اصلی در این گونه زندگی کردن تعریف متفاوت از زمان و مکان است. در زیست واقعی، زمان و مکان در قالب مشخصی است که پایه ارتباط انسان با این دو مقوله تعریف و ساخته می­ شود. اما زیست مجازی از محدودیت زمانی و مکانی فراتر می رود و انسان ها در هر شرایط زمانی و مکانی قادر به برقراری ارتباط هستند. این مفهوم همان از جاکندگی زمان و مکان است که در اندیشه های آنتونیو گیدنز مطرح می­شود و معتقد است که از جاکندهگی؛ کنده شدن روابط اجتماع از محیط­ های محلی همکنش و تجدید ساختار این محیط­ ها در راستای پهنه های نا محدود زمانی- مکانی است.

آغاز مفهوم زیست مجازی را می­ت وان با تعریف«زندگی دوم» فلیپ روزدال یکی دانست. روزدال معتقد است که زندگی دوم یک بازی رایانه‌ای نیست بلکه جایی است که مردم آنگونه که می‌پسندند زندگی می‌کنند، سرگرمی دارند‌، و حتی به نحوی که دوست دارند، درآمد کسب می‌کنند. درواقع زندگی دوم بهترین محل برای کسانی است که از محیط اطرافشان خسته شده‌اند یا در شرایط بد آب‌وهوایی، کاری و … زندگی می‌کنند. زندگی دوم دنیایی است که مطابق با میل افراد طراحی می­ شود. در واقع این همان دنیای مجازی است که افراد در آن می توانند شخصیت مورد نظر خود را بسازند، حال یک شخصیت جداگانه باشد یا شخصیتی با ویژگی های خودشان و مصادق بارز آن ساخت حساب کاربری در شبکه های اجتماعی است که حتی بعضی افراد با حساب های جعلی در این فضا فعالیت می­ کنند.

مجاز و فضای مجازی در ادبیات کنونی از زمانی شکل گرفت و جا افتاد که شبکه های اجتماعی وارد فضای رسانه ­ای و ارتباطی کشور ما شد. اما مسئله این است که آیا واژه مجاز و فضای مجازی ترجمه درستی از واژه Virtual space در زبان انگلیسی است و اینکه آیا مفهوم و برداشت فارسی زبانان از این واژه با انگلیسی زبانان یکی است یا نه؟ در این زمینه محمد حسین ساعی رییس دانشکده ارتباطات و رسانه دانشگاه صدا و سیما در گفتگو با ایسکانیوز معتقد است که آن تداعی ذهنی، برداشت و دریافتی که شنونده virtual space در زبان انگلیسی دارد دقیقا همان تداعی و احساسی نیست که شنونده فارسی زبان از فضای مجازی برداشت می کند. عموما مجاز و فضای مجازی و الفاظ شبیه آن به علت نوعی وجود پایین تر از مسائل حقیقی در زبان فارسی یک نوع تخفیف و ارزش گذاری پایین­ تر و تداعی ذهنی منفی تری نسبت به حقیقت و واقعیت دارد.

وی بر این نظر است که در زبان فارسی با واقعیت و حقیقت سروکار داریم در حالی که مجاز چیزی ضد، خلاف و نوعی بدل اینهاست. از این جهت کاملا تداعی معنایی منفی در زبان فارسی دارد. در حالی که virtual space در زبان انگلیسی وجه ثانویه واقعیت، حقیقت و یک وجه دیگر و مساوی عالم و زیست رئال است.

مجاز و وجود فضای مجازی در گذشته مطمئنا به این شکل نبوده است ولی نمی توان ادعا کرد که این فضا فقط به واسطۀ گسترش شبکه های اجتماعی شکل گرفته و هیچ ریشه­ ای در گذشته نداشته است. به اعتقاد عضو هیئت علمی دانشگاه صدا و سیما، فضای مجازی در گذشته بدلیل اینکه ظرفیت های تکنولوژیکی ضعیفی وجود داشته، یا اصلا نبوده، خود را ضعیف نشان داده است. فضای های ذهنی، حتی خواب، رویا، افسانه و اسطوره یا حتی اگر گسترش بدهیم، دنیاهای که در نوشتارها و گفتارها پدید می آمد، همه اینها نسبتی با فضای مجازی امروزه دارند.

وقتی از دوگانه زیست واقعی و زیست مجازی صحبت می شود همیشه این مدنظر است که آیا اینها دو دنیای کاملا متفاوت هستند یا اینکه به هم پیوسته و یک رابطه علت و معلولی دارند و تاثیر هرکدام بر دیگری اجتناب ناپذیر است. ساعی معتقد است که دوگانه فضای مجازی و فضای واقعی شاید تا بیست سال گذشته مطرح بود ولی در حال حاضر این دو زیست بیشتر درهم فرو رفته است و یکی شدن آنها به این معناست که جنس آنها با هم متفاوت است ولی در همه نقاط متناظرشان به حداکثر تاثیر متقابل رسیده اند. یعنی اتفاقی که در دنیای واقعی رخ می دهد بلافاصله در سطح وسیعی از دنیای مجازی اثر می گذارد و از طرفی قوانین حاکم بر آنها نیز تا حد زیادی یکسان شده است.

حال با توجه به شناختی که از مفهوم زیست مجازی شکل گرفت می توان به ابعاد این زندگی در این زیست، تاثیر و پیامدهای منفی و مثبت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آن پرداخت. در گزارش بعد این پیامدها را با توجه به فضای شکل گرفته در کشور خودمان مورد بررسی قرار خواهیم داد.