تقارن اصلی دنیا و آخرت در چیست؟
تقارن ایمان به آخرت با ایمان به خدا و ایمان به پیامبران (علی نبینا وآله و علیهم السلام) نشان دهنده اهمّیت آن است.
۱ – در قرآن
قرآن کریم دنیا و آخرت را در ده‌ها آیه در کنار هم آورده و اموری را مورد توجّه قرار داده است:
۱.۱ – رابطه دنیا و آخرت
۱. رابطه دنیا و آخرت: اعتقاد به آخرت در صورتی در کردار آدمی تأثیر می‌گذارد که بین زندگی دنیا و زندگی آخرت رابطه ای وجود داشته باشد. در غیر این صورت، تأثیری بر کردار او در زندگی دنیا نخواهد داشت.
از دیدگاه قرآن، دنیا و آخرت از یک دیگر جدا نیستند، بلکه پیوستگی و رابطه تنگاتنگی میان آنها برقرار است. این رابطه بین اعمال اختیاری آدمیان در دنیا و سعادت یا شقاوت آخرت است. این رابطه از نوع رابطه های قراردادی نیست، بلکه رابطه ای تکوینی بین عمل و نتیجه آن در آخرت وجود دارد. برخی این رابطه را فراتر از رابطه علّی و معلولی دانسته و از آن به رابطه عینیت و اتّحاد یاد کرده اند.
از روایات فراوانی نیز به دست می‌آید که اعمال دنیایی ما دارای صورت‌هایی آخرتی است که در آخرت به صورت نعمت و یا عذاب ظاهر می‌شود،
بنابر این میان دنیا و آخرت ارتباط تنگاتنگی وجود دارد. دنیا رَحِم آخرت و محلّ تربیت انسان‌ها و پرورش استعداد آنها است. عقاید، اخلاق و اعمال ما در دنیا، تعیین کننده سرنوشتمان در آخرت بوده، چهره آن جهانی ما همان صورتی است که در دنیا برای خویش ساخته ایم، زیرا به‌طور کلّی، آخرت چیزی جز باطن دنیا نیست: «یعلَمونَ ظهِراً مِن الحَیوهِ الدُّنیا و هُم عَنِ الأَخِرهِ هُم غفِلونَ.»
از این‌که در آیه پیشین آخرت در مقابل ظاهر زندگی دنیا قرار گرفته، روشن می‌شود که آخرت باطن زندگی دنیا است. دنیا و آخرت مانند دو فصل از یک سالند، در یکی به کشت، و در دیگری به درو می‌پردازیم.
در روایتی از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، دنیا مزرعه آخرت دانسته شده است، از این رو انسان در دنیا باید زمینه برخورداری از نعمت های آخرتی را فراهم سازد: «مَن کانَ یریدُ حرثَ الأَخِرهِ نَزِد لَه فِی حَرثِهِ» چنان که به قارون سفارش شده از سهم دنیایی خویش برای آخرتش بکوشد: «وَابتَغِ فِیمَا ءَاتَک اللّهُ الدّارَالأَخِرَهَ وَ لاتَنسَ نَصِیبَک مِن الدُّنیا.»
به گفته بسیاری از مفسّران، مقصود آن است که در دنیا برای آخرت بکوشی، زیرا سهم انسان از دنیا چیزی جز کار برای آخرت نیست و امام علی (علیه‌السلام) در تفسیر آیه فرمود: فراموش مکن که از سلامت، نیرو، فراغت، جوانی ، نشاط و ثروت خودبرای کسب آخرت بهره گیری، از این رو مؤمنان، با اعمال شایسته نظیر جهاد، زکات و… در دنیا، زمینه برخورداری از ثمره آن در آخرت را فراهم می‌سازند.
امام خمینی در مقایسه دنیا و آخرت، معتقد است موجودات عالم طبیعت و دنیا در تغییر و تدرج هستند و با حرکت جوهری، هر لحظه صورت نوعیه‌ای به آنها افاضه می‌شود، دنیا نیز دار تضاد و تزاحم است، برخلاف عالم آخرت که تعارض و تزاحم در آن راه ندارد؛ زیرا تام و مستقل است و جهت ندارد، ازاین‌رو تزاحمی که در دنیا است، در آنجا راه ندارد همچنین عالم دنیا عالم شرور است؛ زیرا شرور در این عالم زاییده این تزاحم است، اما در عالم آخرت تزاحم راه ندارد و سعه و گستره بیشتری دارد. به اعتقاد امام خمینی جسم دنیوی با حرکت جوهری ترقی و قوت می‌یابد و وارد نشئه برزخ می‌شود اما جسم اخروی، با تمام همت و فعالیت نفس، قوام و ظهور یافته و نفس با تمام قدرت و احاطه خود جسم را ظاهر می‌سازد، ازاین‌رو می‌تواند سختی‌ها و عذاب‌های غیرقابل‌تحمل در دنیا را تحمل کند و از هم فرو نپاشد.
همچنین ایشان در مقایسه دنیا و آخرت، معتقد است دنیا حجاب است و وقوع در طبیعت و بهره از آن نیز برای اولیای الهی (علیه‌السّلام) حجاب به شمار می‌رود و استغفار رسول حمل بر این می‌باشد و ممکن است خطیئه حضرت آدم نیز به معنای همین توجه قهری به تدبیر عالم دنیا باشد. البته به باور امام خمینی رابطه دنیا و آخرت، رابطه ظاهر و باطن است از این روست که اعمال و نیاتی که در انسان در دنیا دارد، در آخرت صورت می‌یابد و به شکل نعمت یا عذاب مجسم می‌شود. پس نشئه آخرت، ظهور همان حقایق دنیا به‌صورت قوی‌تر و شدیدتر است ازاین‌رو انسان با افعال و ملکات خود، درحقیقت همان صور اخروی خویش را می‌سازد و این افعال و ملکات در آن عالم ظهور و بروز می‌یابد.
۱.۲ – خالق دنیا و آخرت
۲. خالق و حاکم دنیا و آخرت: خداوند همان گونه که این جهان را آفریده، آخرت را نیز پدید می‌آورد: «فَانظُروا کیفَ بَدأَالخَلقَ ثُمَّ اللَّهُ ینشِئُ النَّشأَهَ الأخِرَهَ.» با توجّه به واژه «ینشئ» (از ریشه انشاء)، می توان فهمید که سرای آخرت غیر از عالم مادّی بوده، با آن مباینت دارد. دنیا و آخرت از آنِ خداوند و ستایش و فرمان روایی در هر دو سرا مخصوص او است.
۱.۳ – ترجیح آخرت بر دنیا
۳. خدا، خواهان ترجیح آخرت بر خواسته های زودگذر دنیایی: در حالی که انسان‌ها خواستار نعمت های زودگذر دنیا (مانند غنیمت های جنگی) هستند، خداوند آخرت را برایشان برمی گزیند: «تُرِیدونَ عَرَضَ الدُّنیاواللَّهُ یرِیدُالأَخِره.» تعبیر «عرض»، نشانه غیر اصلی و گذاریی بودن دنیا است و نیز از آیه ۳۲ سوره انعام که از اندیشیدن درباره حقیقت دنیا و آخرت سخن رفته، بر می‌آید که ترجیح آخرت بر دنیا به حکم عقل است، چنان که آیه ۶۴ سوره عنکبوت برگزیدن آخرت بر دنیا را به مقتضای دانش دانسته است. خداوند کسانی را که به جای آخرت به زندگی دنیا راضی شده‌اند سرزنش کرده است: «أرضیتم بالحیوه الدّنیا من الأخره».
۱.۴ – تفکر در دنیا و آخرت
۴. تفکر در دنیا و آخرت: اندیشیدن در کار دنیاو آخرت، تشویق شده است: «کذلِک یبَینُ اللّهُ لَکمُ الأَیتِ لَعَلَّکم تَتَفکرون فِی الدُّنیا وَالأَخِرَهِ.» ابن عبّاس می‌گوید: یعنی در زوال و فنای دنیا و در روی آوردن و ماندگاری آخرت بیندیشید.
۱.۵ – برتری آخرت بر دنیا
۵. برتری آخرت بر زندگی دنیایی: قرآن ، در موارد متعدّدی، زندگی دنیایی را « لهو » (سرگرمی) و « لعِب » (بازیچه) و آخرت را برای پرهیزگاران بهتر معرّفی کرده است: «وَ مَا الحَیوهُ الدُّنیا إلاّ لَعِبٌ وَ لَهوٌ وَ لَلدّارُ الأخِرَهُ خَیرٌ لِلَّذِینَ یتَّقُونَ أفَلاَ تَعقِلوُنَ».
به نظر طبرسی، «لهو و لعب» اموری است که برای دست یابی به نعمت های آخرت وسیله قرار نگیرد و پروردگار با آن نافرمانی شود. برخی احتمال داده‌اند دنیا از آن رو «لهو» و «لعب» است که همانند بازی کودکانه خیلی زود به پایان می‌رسد و چون نعمت های آخرت فنا ناپذیر است، برای پرهیزگاران بهتر است.
در آیات ۶۴ سوره عنکبوت و ۲۰ سوره حدید نیز دنیا لهو و لعب معرفی و به انتخاب آخرت و ترجیح آن بر دنیا سفارش شده است. ترجیح آخرت از آن رو است که باقی و جاودانه می‌ماند. لذّت های آن مخلوط با درد و رنج نیست و سعادت آن، جسمی و روحی و به دور از هرگونه شقاوت است.
۱.۶ – خریداری آخرت با دنیا
۶. خریداری آخرت با زندگی دنیایی: گروهی از مردم خواستار آخرت بوده: «وَ مِنکم مَن یرِیدُ الأخِرَهَ» آن را با فروش زندگی دنیایی می‌طلبند: «فَلیقتِل فِی سَبیلِ اللّهِ الَّذِینَ یشرونَ الحَیوهَ الدُّنیا بِالأَخِرهِ.» اینان با فروش زندگی دنیا و بذل جان و مال در راه خدا، زندگی و نعمت های جاودانه به دست می‌آورند، امّا گروهی دیگر، دنیا را برگزیده، آن را با فروش آخرت به دست می‌آورند: «أُولئِک الَّذینَ اشترَوُا الحَیوهَ الدُّنیا بِالأَخِرهِ.».
۱.۷ – علاقه به دنیا وفراموشی آخرت
۷. علاقه به دنیا عامل واگذاری آخرت: قرآن کریم ، کسانی راکه دوست دار دنیای زودگذر بوده، آخرت را رها می‌کنند، سرزنش کرده است: «کلاّبَل تُحِبُّونَ العَاجِلَهَ وَ تَذَرُونَ الأَخِرَهَ» ونیز می‌فرماید: اینان دنیای زودگذر را دوست دارند و روزی گران بار را (به غفلت) پشت سر می‌افکنند..
۱.۸ – ترجیح دنیا بر آخرت
۸. ترجیح زندگی دنیایی بر آخرت، نشانه کفر : قرآن، ترجیح زندگی دنیایی بر آخرت را از صفات کافران دانسته و آن را نشانه گمراهی صاحبانش معرّفی کرده است: «و وَیلٌ لِلکفرینَ مِن عَذاب شَدید الَّذِینَ یستَحِبُّونَ الحَیوهَ الدُّنیا عَلَی الأَخِرَهِ… أُولئِک فِی ضَلل بَعید».
از کلام علاّمه طباطبایی بر می‌آید که برگزیدن دنیا، موجب ترک آخرت است، زیرا در این صورت، دنیا هدف قرار گرفته، نفی آخرت را در پی دارد، ولی برگزیدن آخرت و هدف قرار دادن آن، موجب ترک دنیا به صورت کلّی نمی‌شود، بلکه در این صورت، دنیا وسیله و مقدمه ای برای رسیدن به آخرت است.
۱.۹ – محرومیت طالبان دنیا از آخرت
۹. محرومیت طالبان زراعت دنیا از آخرت: خداوند، ضمن تشبیه اعمال به بذر و نتیجه آنها به زراعت، بیان داشته که هرکس نتیجه اعمالش را در آخرت بخواهد، ثوابش را چند برابر می‌کند و هرکس نتیجه اعمالش را در دنیا بطلبد، خداوند مقداری از دنیا را به او می‌دهد، ولی در آخرت برای وی هیچ نصیبی نخواهد بود: «مَن کانَ یرِیدُ حَرثَ الدُّنیا نُؤتِهِ مِنها وَ ما لَهُ فِی الأَخِرَهِ مِن نَصِیب.»
امیر مؤمنان (علیه‌السلام) در حدیثی می‌فرماید: هر کس دنیا را دوست بدارد، به آخرت کینه می ورزد و با آن دشمنی می‌کند و دنیا و آخرت مانند مشرق و مغربند که نزدیک شدن به هر یک، موجب دوری از دیگری است.
برخی گفته‌اند: درباره دنیا و آخرت، چهارگونه رابطه متصوّر است: نخست برخورداری از دنیا و برخورداری از آخرت، دوم هدف قرار گرفتن دنیا و هدف قرار گرفتن آخرت، سوم هدف قرار گرفتن آخرت و برخورداری از دنیا و چهارم هدف قرار گرفتن دنیا و برخورداری از آخرت.
در رابطه اوّل و سوم، هیچ گونه تضادّی وجود ندارد و جمع میان دو طرف در آنها ممکن است، ولی در رابطه دوم و چهارم، جمع میان دو طرف ممکن نیست. قرآن نیز همیشه برگزیدن دنیا و آخرت را در برابر هم قرار داده است: «مِنکم مَن یریدُ الدُّنیا و مِنکم مَن یریدُ الأخِرهَ».
۱.۱۰ – فناپذیری دنیا و ماندگاری آخرت
۱۰. فناپذیری زندگی دنیایی و ماندگاری در آخرت: زندگی دنیا فقط کالایی ناچیز بوده، در حقیقت، آخرت سرای پایدار است: «إنَّما هذِهِ الحَیوهُ الدُّنیا مَتعٌ وَ إنَّ الأَخِرَهَ هِی دارُالقَرارِ.»
۱.۱۱ – کوری دنیا موجب کوری آخرت
۱۱. کوری در دنیا موجب کوری در آخرت: هرکس در این دنیا کور دل باشد، در آخرت هم کور دل و گمراه تر خواهد بود: «وَ مَن کانَ فِی هذِهِ أَعمی فَهُوَ فِی الأَخِرَهِ أَعمی وَ أضَلُّ سَبِیلاً.»
به نظر علاّمه طباطبایی، این آیه در صدد بیان مطابقت حال دنیا و آخرت است. وی با استناد به جمله «وَ أضلُّ سَبِیلاً» آن را کوری در بینش دانسته، می گوید: آن کس که در دنیا پیشوای حق را نشناسد و راه حق را نپیماید، در زندگی آخرت نیز سعادت و رستگاری نمی‌یابد، البتّه برخی از مفسران، کوری در دنیا را به کوری در بصیرت و کوری در آخرت را به کوری چشم معنا کرده اند.
۱.۱۲ – برخورداری از نعمات دنیا و آخرت
۱۲. امکان برخورداری از نعمت های دنیا و آخرت: برخی پنداشته‌اند برخورداری از دنیا و بهره مندی از آخرت با یک دیگر قابل جمع نیست و هر خوشی دنیا باعث ناخوشی در آخرت خواهد بود، در حالی که محرومیت دنیایی رابطه ای با سعادت آخرتی ندارد.
در بسیاری از آثار اسلامی تصریح شده، بلکه از مسلّمات و ضروریات اسلام است که جمع میان دنیا و آخرت از نظر برخوردار شدن ممکن است و برخورداری از دنیا، مستلزم محرومیت از آخرت نیست.
چنان که قرآن از کسانی مانند حضرت سلیمان (علیه السلام) و برخی از ملوک بنی اسرائیل یاد می‌کند که در دنیا بهره های فراوانی داشته، در آخرت هم سعادت مند هستند ونیز به ستایش از مؤمنانی می‌پردازد که در دعای خود، نیکی دنیا و آخرت را می‌طلبند: «رَبَّنا ءاتِنا فِی الدُّنیا حَسَنَهً وَ فِی الأخِرَهِ حَسَنهً».
در روایتی از امام صادق (علیه‌السلام) گشایش در روزی و خوش خلقی در دنیا و خشنودی خداوند، و بهشت در آخرت، از مصادیق حسنه شمرده شده است. انس و قتاده نیز «حسنه» را به نعمت های دنیا و آخرت تفسیر کرده اند.
در برخی روایات هم بر «همسر شایسته» در دنیا و آخرت تطبیق شده است، هم چنین حضرت موسی (علیه‌السلام) از خداوند، زندگانی نیکو در دنیا و آخرت را می‌طلبد: «وَ اکتُب لَنا فِی هذِهِ الدُّنیا حَسَنَهً وَ فِی الأخِرَهِ» و خداوند، مهاجران را از نعمت دنیا و آخرت بهره مند می‌سازد: «وَالَّذینَ هَاجَروا فِی اللّهِ مِن بَعدِ ماظُلِموا لَنُبوِّئنَّهُم فِی الدُّنیا حَسنهً و لاََجرُ الأَخِرهِ أَکبَرُ…» ونیز به قارون سفارش شده که دنیا را به فراموشی نسپارد: «و با آن چه خدایت داده، سرای آخرت را بجوی و سهم خود را از دنیا فراموش مکن».
برخی درتفسیرآیه گفته‌اند: قارون با خانواده اش سخت گیر و بخیل بود، از این رو بدو گفته شد: از آن چه خدا به تو داده، بخور، بیاشام و از امور مباح بهره ببر.
درباره مجاهدانی که همراه پیامبران به جهاد برخاستند، می گوید: خداوند، پاداش این دنیا، وپاداش نیک آخرت را به آنان عطا کرد چنان که درباره حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) نیز می‌فرماید:ما به او در دنیا «حسنه» دادیم و او در آخرت هم از شایستگان خواهد بود: «و ءاتینه فی الدّنیا حَسَنَهً و إنّه فِی الأخِرَهِ لَمِنَ الصّلحین».
۱.۱۳ – زیان کاران دنیا و آخرت
۱۳. زیان کاران دنیا و آخرت: برخی از انسان‌ها در دنیا و آخرت زیان کار شمرده می‌شوند: «خَسِرَ الدُّنیا وَالأخِرَه.» درباره کافران آمده است:در دنیا برای آنان رسوایی، و در آخرت عذابی بزرگ خواهد بود و نیز اعمال کافران در دنیا و آخرت تباه است.