لزوم آمادگی برای “مرگ”

امام علی(علیه السلام) در نامه ۲۷ نهج البلاغه، درباره لزوم آمادگی برای «مرگ» چه فرموده است؟

ایشان می فرماید: «اى بندگانِ خدا! از مرگ و نزدیک بودنش برحذر باشید و آمادگى هاى لازم را براى آن فراهم سازید؛ زیرا امرى عظیم و حادثه اى پر اهمّیّت را به همراه مى آورد [و آن اینکه] یا خیرى به همراه دارد که هرگز شرّى در آن نیست و یا شرّى که هیچ گاه نیکى با آن نخواهد بود …»

امام علی(علیه السلام) در نامه ۲۷ نهج البلاغه، درباره لزوم آمادگی برای مرگ می فرماید: (اى بندگانِ خدا! از مرگ و نزدیک بودنش برحذر باشید و آمادگى هاى لازم را براى آن فراهم سازید؛ زیرا امرى عظیم و حادثه اى پر اهمّیّت را به همراه مى آورد [و آن اینکه] یا خیرى به همراه دارد که هرگز شرّى در آن نیست و یا شرّى که هیچ گاه نیکى با آن نخواهد بود)؛ «فَاحْذَرُوا عِبَادَ اللَّهِ الْمَوْتَ وَ قُرْبَهُ، وَ أَعِدُّوا لَهُ عُدَّتَهُ، فَإِنَّهُ یَأْتِی بِأَمْرٍ عَظِیمٍ، وَ خَطْبٍ جَلِیلٍ بِخَیْرٍ لَا یَکُونُ مَعَهُ شَرٌّ أَبَداً أَوْ شَرٍّ لَا یَکُونُ مَعَهُ خَیْرٌ أَبَداً».
بارها گفته اند و گفته ایم که اگر در هر چیز تردید باشد، در مرگ و پایان زندگى براى همه انسان ها بدون استثنا شک و تردیدى نیست و با توجّه به اینکه مرگ را آغاز حرکت به سوى آخرت مى دانیم باید براى این سفر دور و دراز آماده شد و آنچه براى پیمودن سالم این راه لازم است فراهم کرد.
امام(علیه السلام) مرگ را از این نظر پر اهمّیّت و عظیم مى شمرد که سرنوشت ساز است و انسان را به سوى یکى از دو سرنوشت مى برد یا کانونى است پر از خیر و سعادت و آرامش و سلامت که همان بهشت جاویدان خداست و یا کانونى پر از شرّ و بدبختى و عذاب است که هرگز نجات از آن امکان ندارد و چون انسان نمى داند جزء کدام یک از این دو گروه است باید شدیدا برحذر باشد.
درباره تفاوت میان «امر عظیم» و «خَطْب جَلیل» در حالى که هر دو قریب المعنی هستند؛ شارحان «نهج البلاغه» تا آنجا که مى دانیم سخنى در این باره نگفته اند؛ ولى ممکن است «امر عظیم» اشاره به انتقال از این دنیا باشد؛ انتقالى که بازگشتى در آن نیست و «خطب جلیل» اشاره به محاسبه اعمال و جزاى بر آنها باشد. این احتمال نیز وجود دارد که «امر عظیم» اشاره به جمله «بِخَیْرٍ لَا یَکُونُ مَعَهُ شَرٌّ أَبَداً» و خطب جلیلى که مفهوم آن مصیبت سخت است اشاره به جمله «شَرٍّ لَا یَکُونُ مَعَهُ خَیْرٌ أَبَداً» باشد.
اینجا این سؤال پیش مى آید که امام(علیه السلام) در این عبارت مردم را فقط به دو گروه تقسیم کرده است: گروهى که کاملاً سعادتمندند و در کانونى از خیر و برکت اند و هیچ گونه شرّ و بدى در آن راه ندارد و گروهى به عکس که غرق شرور و بدبختى ها هستند و هیچ خیرى عاید آنها نمى شود؛ در حالى که مى دانیم گروه سومى نیز وجود دارند که مطابق تعبیر «قرآن مجید»: «خَلَطُوا عَمَلاً صالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً عَسَى اللهُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ إِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ»؛ (کسانى که کار خوب و بد را به هم آمیخته اند؛ امید مى رود که خداوند توبه آنها را بپذیرد؛ به یقین خداوند آمرزنده و مهربان است).
شارحان «نهج البلاغه» در برابر این سؤال پاسخ هاى مختلفى گفته اند که گاه بسیار آمیخته با تکلّف است. روشن ترین پاسخ این است که سخن امام(علیه السلام) در اینجا ناظر به افراد شاخصى است که در مسیر اطاعت یا عصیان گام بر مى دارند و ناظر به همه افراد نیست؛ به تعبیر دیگر، این حصر اضافى است نسبت به مؤمنان کامل الایمان و سردمداران کفر و ظلم، نه حصر حقیقى نسبت به همه.
در «قرآن مجید» نیز تعبیراتى همچون تعبیرات امام(علیه السلام) دیده مى شود؛ مثلا در سوره «هود» مى خوانیم: «فَمِنْهُمْ شَقِىٌّ وَ سَعِیدٌ * فَأَمَّا الَّذِینَ شَقُوا فَفِى النَّارِ لَهُمْ فِیهَا زَفِیرٌ وَ شَهِیقٌ * خَالِدِینَ فِیهَا… * وَ أَمَّا الَّذِینَ سُعِدُوا فَفِى الْجَنَّهِ خَالِدِینَ فِیهَا»؛ (گروهى از آنها بدبخت و گروهى سعادتمندند؛ اما کسانى که بدبخت شدند، در آتش اند و براى آنان در آنجا ناله هاى دردناک و نعره هاى طولانى است * … ، جاودانه در آن خواهند ماند… * اما کسانى که سعادتمند شدند تا آسمانها و زمین برپاست، جاودانه در بهشت خواهند ماند).
امام جواد(علیه السلام) در حدیثى که از پدرانش نقل شده می فرماید: به امیر مؤمنان عرض کردند: مرگ را براى ما توصیف کن فرمود: از شخص آگاهى سؤال کردید: «هُوَ أَحَدُ ثَلَاثَهِ أُمُورٍ یَرِدُ عَلَیْهِ إِمَّا بِشَارَهٌ بِنَعِیمِ الْأَبَدِ وَ إِمَّا بِشَارَهٌ بِعَذَابِ الْأَبَدِ وَ إِمَّا تَحْزِینٌ وَ تَهْوِیلٌ وَ أَمْرُهُ مُبْهَمٌ لَا یَدْرِی مِنْ أَیِّ الْفِرَقِ هُوَ فَأَمَّا وَلِیُّنَا الْمُطِیعُ لِأَمْرِنَا فَهُوَ الْمُبَشَّرُ بِنَعِیمِ الْأَبَدِ»؛ (یکى از سه حالت به هنگام مرگ بر انسان وارد مى شود یا بشارت به نعمت هاى جاودانى یا بشارت به عذاب جاودانى و یا حالت اندوه و ترس و سرنوشت مبهم که نمى داند سرانجام به کدام گروه ملحق خواهد شد اما دوستان ما که مطیع اوامر ما باشند [جزء گروه اوّلند و] بشارت به نعمت هاى جاودانى داده خواهند شد). در اواخر این روایت نیز آمده که بعضى از گروه سوم مدتى در دوزخ مى مانند؛ سپس شفاعت اهل بیت(علیهم السلام) شامل حال آنها مى شود و گروهى بعد از مدتى طولانى مشمول شفاعت مى شوند.