تاثیرات اجتماعى زیارت اماکن زیارتی و حرم معصومین

احساس همدلى بین زائر با امام معصوم (علیه السلام) سبب مى گردد که با امنیت خاطر به درد دل و بیان مشکلات خود با وى بپردازد.

زیارت در بعد اجتماعى، مى تواند نقش بسزایى داشته باشد. این نقش همان برقرارى ارتباط میان اعضاست. زیارت به عنوان یک واقعیت دینى در اندیشه هاى اسلامى موجب ارتباط میان اعضاى یک جامعه مى شود و منجر به برقرارى ارتباط جمعى میان زائران در اماکن مقدس مى گردد. زیارت از طریق برقرارى ارتباط، به رفتار اجتماعى و دینى، معنا و مفهوم مى دهد.

اماکن زیارتى محیط هایى، اجتماعى هستند که زائران در آنجا در تعامل بیشترى هستند. زیاد اتفاق مى افتد که زائران از همدیگر مساعدت و کمک مى خواهند. در این زمان، زائران با تعاملى که با هم دارند همدیگر را حمایت عاطفى و مادى مى نمایند. انسان ها فطرتا اجتماعى هستند و از تنهایى دورى مى کنند. در اماکن زیارتى، علقه و پیوند مردم زیادتر مى شود، به گونه اى که تنهایى در آن اماکن معنایى پیدا نمى کند.

۱. ایجاد همدلى:

افراد مذهبى که به ائمه اطهار (علیهم السلام) و امام زاده ها اعتقاد دارند براى زیارت، به حضور آن بزرگواران مشرف مى شوند. آنان این احساس و یقین را دارند که آن امام یا امام زاده با آنها همدلى برقرار کرده است؛ او زنده است و حضور دارد و با آنها ارتباطى حاکى از محبت و صداقت برقرار نموده است. در روان شناسى نیز همدلى از اهمیت ویژه اى برخوردار است. به همین سبب، راجرز یکى از ارکان مهم درمان را همدلى بین درمانگر و درمانجو قرار داده است (راثى، ۱۳۸۲، ص ۷۵۴). همدلى و برقرارى ارتباط صمیمى بین مشاور و مددجو موجب تسریع درمان مى شود.

کسانى که به زیارت مى روند و به ائمه اطهار (علیهم السلام) و امام زاده ها اعتقاد دارند در اثر حضور در اماکن زیارتى، احساس امنیت روانى مى کنند؛ زیرا احساس مى کنند نزد کسانى آمده اند که با آنها همدل هستند به آنها محبت دارند و اسرار آنها را صادقانه حفظ مى کنند. حتى برخى از مشکلات عاطفى و روانى انسان هابه این سبب است که شخصى امانتدار را در زندگى خود ندارند که بتواند با آنها همدلى کند. احساس همدلى بین زائر با امام معصوم (علیه السلام) سبب مى گردد که با امنیت خاطر به درد دل و بیان مشکلات خود با وى بپردازد. در اماکن زیارتى به خاطر امنیت روانى ایجاد شده، فرایند تخلیه هیجانى و پالایش راحت تر صورت مى گیرد (همان، ص ۷۵۶).

زائرى که امام خود را با چنین توصیفى مى شناسد با نهایت آرامش و اطمینان، در حریم او شروع به بیان مشکل خود مى کند، و این آرامش و امید با اعتقاد به اینکه امامى که به زیارت او آمده زنده است، بیشتر مى شود. در روایتى امام رضا علیه السلام مى فرمایند: امام همدم و رفیق، پدر مهربان، برادر و مادرى دلسوز است (کلینى، ۱۳۶۲، ج ۱، ص ۸۶). در اماکن زیارتى، علاوه بر همدلى بین امام و زائر، همدلى بین زائران نیز صورت مى گیرد. آنها با همدیگر ارتباط برقرار مى کنند و با توجه به اطمینانى که در زیارتگاه ها به وجود مى آید، همدلى و هم زبانى کرده، مشکلات و مسائل خود را با کمک همدیگر حل مى کنند.

همچنین در اعیاد و مراسم مذهبى دسته جمعى، نوعى یکپارچگى با احساس همدردی عمومى، موجب نزدیک شدن انسان ها به هم و تقسیم شادى ها بین همه و در نتیجه، کاهش دردها مى شود. مراسم مذهبى، که بیشتر شامل تجمعات انسانى همراه با رفتارى مشترک است، پس از لحظات کوتاهى نوعى یکپارچگى و همدلى در بیشتر جمعیت حاضر در آن مکان ایجاد مى شود و این خود موجب تسکین و احساس شریک بودن در یک درد مشترک و حمایت جمعى مى گردد و احساساتى لذت بخش به وجود مى آورد. این امر موجب مى شود گروه، لحظاتى از خود فارغ شده، به غیر خود بیندیشد و در نهایت، همه افراد به مرجعى ثابت و مشخص معطوف گردند. احساس اینکه خداوند حامى تمامى انسان هاست، قادر و مهربان فقط اوست و دردهاى انسان را مى فهمد و مرحم مى گذارد، بهترین عامل احساس آرامش است (مجدتیمورى، ۱۳۸۰، ص ۱۲۸).

با توجه به مشاهدات بالینى، به دست مى آید که اتحاد و یکپارچگى بین تمام زائران، از هر نژاد و فرهنگى افزایش مى یابد و روح همکارى و همدلى بین انسان ها گسترش پیدا مى کند. در اماکن زیارتى ارتباط با خداوند شروع شده، با صاحب مزار و سپس بین مردم و سایر زائران همدلى و همدردى جلوه پیدا مى کند.

۲. پیوند جویى:

یکى از نیازهاى روانى انسان، پیوندجویى با مردم است، به گونه اى که موجب مى شود فرد از انزوا و گوشه گیرى فاصله گرفته، با مردم ارتباط برقرار کند. زیارت موجب اجتماعى شدن، مؤانست و الفت بین انسان ها مى شود. اجتماعى شدن فرایندى است که انسان ها از طریق آن، اعتقادات، گرایش ها، ارزش ها، هنجارها و عادت ها را از فرهنگ اخذ مى کنند. این فرایند همچنین به فرد امکان مى دهد تا شخصیت ویژه اى را براى خویش کسب کند. او از طریق اجتماعى شدن، فرهنگ یک جامعه را مى آموزد (انتقال فرهنگى). هر شخصى دانش ها، هنجارها، اعتقادات و انتظارات جامعه را از این طریق کسب مى کند. از طریق یادگیرى و درونى کردن فرهنگ، انسان موفق مى شود براى خویش هویت کسب نماید. در پرتو تکامل اجتماعى موجود در فرایند اجتماعى شدن، شخص مى تواند یک موجود انسانى باشد و به عنوان نتیجه اى از این فرایند، انسان داراى خود یا احساس هویت مى گردد (محسنى، ۱۳۷۵، ص ۱۰۵).

هنگامى که مؤمنان در فضاهاى قدسى قرار مى گیرند و با خداى خود، با خواندن متون زیارتى ارتباط برقرار مى کنند، به نوعى، رضایت خاطر و آرامش روحی کسب مى کنند. در بعد اجتماعى، زیارت موجب تقویت دین پرورى، انسجام و همبستگى اجتماعى مى شود. افراد با شرکت در مراسم زیارتى، انجام اعمال و آداب و رسوم زیارتى، در زمان و مکان قدسى خاص، به نوعى، روحیه جمعى و وجدان جمعى شان را در جهت اتحاد، انسجام و با یکدیگر بودن و پایبند بودن به معتقدات دینى، مستحکم مى کنند.

تمام افرادى که در اماکن مقدس حضور پیدا مى کنند داراى هدف مشترکى هستند. این هدف سعادتمندى و خیرخواهى و استغاثه از درگاه احدیت است، زیارت به عنوان یک فعالیت مشترک در میان گروه هاى مذهبى، از اهمیت زیادى برخوردار است. تمام اعضاى گروه در اماکن مقدس، از طریق خواندن زیارت نامه صاحب آن حرم شریف با خداوند ارتباط برقرار مى کنند و طلب سعادتمندى و گره گشایى مى نمایند.

زیارت در اندیشه اسلامى، موجب تحریک احساسات عاطفى، انسانى و تقویت وحدت و انسجام مى گردد و ابزارى براى بیان احساسات فردى و گروهى است که در برگزارى مناسک و مراسم هاى معنوى مشاهده مى شود.

در اماکن زیارتى، زیارت نامه هاى ائمه اطهار (علیهم السلام) نوعى دعاى هماهنگ معنوى است که با آن، مى توان با امام که انسان کامل است، ارتباط معنوى برقرار کرد. تمام افرادى که در آن مکان حضور مستقیم یا غیرمستقیم دارند با خلوص نیت، با معبود خود از طریق امام رئوف شان ارتباط برقرار مى کنند و این ارتباط با خواندن زیارت نامه ها و دعاهاى خاص آن مکان شکل مى گیرد. در ایام حج، با توجه به زمان و مکان مقدس، این احساس جمعى و تعلق خاطر، که در جهت وحدت و انسجام روحیه دین باورى است، به وجود مى آید. از دیگر ابعاد ارتباطى زیارت، تقویت دین باوری و پرورش اخلاقى خصوصیات ظاهرى است. براى مثال، در هنگام زیارت خانه خداوند، لباس احرام پوشیدن تمام زائران، نشانه وحدت و انسجام است. در احادیث آمده است که زائران با لباس آراسته و تمیز در زیارت اماکن مقدس حضور یابند (شربتیان، ۱۳۷۸، ص ۴۵۶).

روشن است که توانایى در دوست داشتن مردم و انجام کار نیک و مفید براى جامعه سبب تقویت احساس پیوندجویى و از بین رفتن احساس انزوا و تنهایى مى شود. ازاین روست که انسان مى تواند با تقویت روابط خود با مردم و به طورکلى، با جامعه بشرى، از طریق کارهاى سودمند اجتماعى و اظهار محبت و دوستى، از احساس اضطراب رهایى یابد. به عبارت دیگر، اضطراب انسان وقتى پایان مى پذیرد که بتواند وابستگى خود به بشریت را تحقق بخشد (نجاتى، ۱۳۸۱، ص ۳۸۲).

۳. الگو پذیرى:

یکى دیگر از تأثیرهاى زیارت در رفتار انسان این است که او را از سردرگمى و نداشتن یک برنامه مشخص نجات مى دهد و الگوهاى مناسبى را براى داشتن یک زندگى شایسته، به انسان معرفى مى کند. از نیازهاى اساسى انسان براى داشتن یک زندگانى سعادتمندانه، این است که همیشه کارهاى خود را بر اساس یک الگوى مناسب و شایسته انجام دهد و سعى کند هیچ کارى را بدون اقتباس از آن الگو انجام ندهد. انسان هایى که در طول تاریخ بشرى به مقامات عالى انسانى و علمى رسیده اند همگى در زندگانى خود، داراى یک الگوى مشخص بوده اند و برنامه هاى زندگى خود را به واسطه آن الگو تنظیم کرده اند.

زائر با تشرف به اماکن مقدس، در واقع خود را با تمام وجود، وابسته به آن ذوات مقدس معصومین (علیهم السلام)، که انسان هاى کاملى هستند، مى داند و در رفتار و گفتار، آنها را الگوى خود قرار مى دهد تا بدین وسیله، بتواند به یک شخصیت مطلوب، که سعادت دنیوى و اخروى اش تضمین شود، دست یابد. زائر با توسل به ذوات مقدس معصومین (علیهم السلام)، که واسطه فیض الهى اند، خود را تسلیم آنها مى کند و از آنها مى خواهد که در تمام مراحل زندگى، یار و مددکار او باشند، و با الگو قرار دادن آنها، از ضلالت و گمراهى نجات مى یابد؛ چنان که در زیارت وارث، زائر خطاب به اهل بیت (علیهم السلام) چنین مى گوید: دلم تسلیم قلب پاکشما و کارم تابع امرمبارک شماست(قمى،۱۳۸۷،ص ۴۲۹).

کارل مى گوید: در زندگى دانشمندان و قهرمانان و پاکان، یک ذخیره تمام نشدنى از انرژى معنوى وجود دارد. این مردان چون کوه هایى در میان دشت، سر به بالا کشیده اند و به ما نشان داده اند که تا کجا مى توانیم بالا برویم و چقدر هدفى که طبیعتا شعور انسانى به آن متمایل است، عالى است! فقط چنین مردانى مى توانند براى زندگى درونى ما، غذاى معنوى مورد نیازش را تهیه کنند (کارل، ۱۳۸۷، ص ۱۰۱). زائر در اماکن مقدس، در پى یافتن کمالات انسانى است که سعى دارد در پرتو این ارتباط معنوى، آن را کسب کند.

از حقیقت هایى که در انعقاد شخصیت انسان و ساختن آن مؤثر است توجه به نمونه هاى والاى فکر، اعتماد، عظمت و حماسه است. اگر این نمونه هاى والا در میان زندگان باشند چه بهتر، ولى انسان به گونه اى ویژه به اشخاص تاریخى و گذشتگان اعتقاد دارد و کمالات و عظمت هاى آنان را تا سرحد اساطیر تقدیس مى کند و بزرگ مى دارد. بنابراین، بشر به طور فطرى از توجه به آثار باقى مانده، محل سکونت و قبور بزرگان تاریخ و تأمل در احوالات آنان، چیزها مى آموزد و به عظمت ها مى رسد (حکیمى، ۱۳۸۴، ص ۳۰۲).

۴ کاهش جرم و انحراف:

نهادهاى اجتماعى و دینى با شکل دادن رفتارهاى جمعى و برگزارى مراسم، مى توانند نقش حمایت کننده فعالى را ایفا کنند و از بسیارى ناسازگارى هاى رفتارى جلوگیرى کنند. دیدگاه اجتماعى در بحث آسیب شناسى روانى بر این باور است که نمى توان به حالات روانى و اضطرابى به عنوان یک مسئله بهداشتى یا نقص شخصى نگاه کرد، بلکه به نتیجه و محصول ناتوانى فرد در مقابله مؤثر با فشار روانی توجه مى شود. از سوى دیگر، در این دیدگاه، رفتار ناسازگار به عنوان یک مشکل، که فقط در فرد وجود دارد، تلقى نمى گردد، بلکه دست کم آن را به عنوان شکست دستگاه اجتماعى حمایت کننده وى، از قبیل اطرافیان و نهادهاى اجتماعى به حساب مى آورند (احمدى، ۱۳۸۸، ص ۸۸).

پژوهش هاى گوناگون نشان مى دهند که مذهب نه تنها حمایت اجتماعى براى افراد فراهم مى کند، بلکه به عنوان یک عامل مهار اجتماعى نیز مطرح است. گورساچ اظهار مى دارد کسانى که مذهبى ترند از آن نظر که مذهب چارچوبى براى حمایت اجتماعى از آنها فراهم مى کند کمتر دچار اعتیاد به موادمى شوند(جان بزرگى، ۱۳۷۸، ص ۱۴۵).

شرکت در مراسم مذهبى، رفتار پرخطر و رفتارهاى تکانه اى، پرخاشگری، افسردگى و تعارض هاى روحى را کاهش مى دهد. در مقابل، در گروهى از افراد که در مراسم مذهبى شرکت نمى کنند، ترس، اعتماد به نفس پایین، اضطراب، ناپایدارى عاطفى، و انرژى جسمى اندک به میزان بالایى مشاهده مى شود. این به سبب آن است که با شرکت در مراسم مذهبى، امید و احساس و تسلط بر سرنوشت شخص، فراهم مى شود و از این نظر، فرد قدرتى به دست مى آورد که با هر سختى که پیش مى آید، مقابله نماید (علوى، ۱۳۸۷، ص ۵۶). چنین عقایدى نتایج روان شناختى قدرتمندى دارد و مى تواند براى آنهایى که پرخاشگر و رفتار مجرمانه دارند و احساس بى ثباتى مى کنند، آرامش بیاورد. علت رفتار مجرمانه قطع ارتباط معنوى و دور شدن از خداوند و ائمه اطهار (علیهم السلام) است. در پرتو تشرف به اماکن زیارتى، این فاصله بر طرف شده، زائر سعى مى کند اگر خطا و جرمى مرتکب شده با عنایت و توفیق خداوند، از این گونه اعمال و رفتار دورى جوید. اگر انسان بتواند علقه و ارتباط با مزور را حفظ کند

جامعه انسانى هم از آسیب هاى جرم زا مصون بوده، مردم با امنیت بیشترى در کنار یکدیگر زندگى خواهند کرد. بنابراین، تبیین روان شناختى کاهش جرم و انحراف در این فضاها، آن است که قدرت بازدارندگى آموزه هاى دینى از درون است و تأثیر و توانایى آن از قدرت بازدارندگى عوامل بیرونى بیشتر است.

تأثیرگذارى اماکن زیارتى در جلوگیرى و کاهش جرم و انحراف فقط به زمانى که زائر در آن اماکن مقدس است محدود نمى شود، بلکه طبق یافته هاى روان شناسان، حتى تا ده ماه پس از زیارت نیز باقى مى ماند. حال اگر زائرى به منزلت و جایگاه اماکن زیارتى بها داده، ارزش سفر زیارتى خود را بداند این تأثیرگذارى مى تواند تا مدت هاى طولانى باقى بماند.