تبیین عوامل محرومیت های اخروی از منظر آیات قرآن
از نظر آموزه های وحیانی مسلمانان و مومنان می بایست بدانند که عالم آخرت دارای درجاتی بسیاری است. بنابراین، هر کسی که درجات برتر و عالی را در آخرت بخواهد می بایست کارهایی را انجام دهد تا از آن محروم نشود؛ زیرا این محرومیت می تواند ابدی باشد و شخص نتواند از درجه به درجه ای دیگر بالاتر و برتر رود.
زیرا اگر عواملی چون شفاعت و فضل الهی موجب شود که زیادتی به شخص مومن در بهشت داده شود، ممکن است این تفضلات به اندازه ای نباشد که او را به درجات عالی و نهایی برساند. بنابراین، هر کسی می بایست در این دنیا برای آخرت به گونه ای عمل کند که در مقام مقربان در رضوان الله در عالی ترین درجات قرار گیرد.
بی گمان وقتی محرومیت هایی برای اهل اسلام و ایمان است، به طریق اولویت محرومیت های غیر مسلمانان و غیر مومنان می بایست بسیار باشد. از نظر قرآن عامل این محرومیت ها چیزی جز نتیجه و پیامد اعمال دنیوی انسان نیست؛ زیرا انسان وقتی در آخرت کور بر انگیخته می شود، این کوری چیزی جز نتیجه اعمال دنیوی نیست؛ هر چندکه شخص در دنیا بصیر و بینای ظاهری بوده ولی اعمال کوری را انجام می داد که آثار آن در شاکله شخصیتی و آخرت او به طور وضوح ظهور می کند و هویدا می شود.
نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن، به علل و عوامل تفاوت درجات انسان در آخرت توجه داده است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
تفاوت ها و درجات در جهان آخرت
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، جهان آخرت دارای درجات بسیاری است که تفاوت های فاحشی را موجب می شود. خدا می فرماید: وَلَلْآخِرَهُ أَکْبَرُ دَرَجَاتٍ وَأَکْبَرُ تَفْضِیلاً؛ و برای آخرت درجاتی بزرگ تر و تفضیلات بزرگ است.(اسراء ، آیه ۲۱) این بدان معنا است که تفاوت ها در ابعادی است که برخی برتر از دیگری خواهند بود و همه اهل بهشت در یک سطح و یک درجه نخواهند بود؛ چنان که برخی از روایات از هشت بهشت با تفاوت بسیار میان آنها سخن به میان آمده است. در آیات قرآنی نیز از بهشت هایی سخن به میان آمده که با هم تفاوت دارد؛ به عنوان نمونه خدا می فرماید: وَمِنْ دُونِهِمَا جَنَّتَانِ؛ غیر از آن بوستان و جنت، دو بوستان و بهشت دیگر است.(الرحمن، آیه ۶۲)
با نگاهی به آیات قرآنی تفاوت های بسیاری را می توان میان بهشت ها یافت؛ چنان که بهشت ابرار و اصحاب یمین با بهشت مقربان بسیار متفاوت است(واقعه، آیات ۸۸ و ۸۹؛ انسان، آیات ۵ تا ۸؛ مطففین، آیات ۱۸ تا ۲۸) که از جمله آنها می توان به تفاوت آب و خوراکی و حتی بهشته ها و زنان بهشتی اشاره کرد که در بهشت هایی بهشته ها از نوع حوری و در دیگربهشت ها از خیرات حسان(الرحمن، آیه ۷۰) یا کواعب اتراب(نباء، آیه ۳۳) یا فُرُش وعُرب اتراب(واقعه،آیات ۳۴ تا ۳۷) ومانند آنها است. این همه تفاوت ها بیانگر تفاوت در درجات افراد بهشتی است؛ زیرا هر کسی بهشت و دوزخ خویش را می سازد و بهشت و دوزخ چیزی جز خروجی اعمال انسان و آثار شالکه شخصیتی انسان نخواهد بود که به عنوان ملکات و مقومات با خود به سرای آخرت برده است.(نباء، آیه ۲۷؛ کهف، آیه ۴۹؛ آل عمران، آیه ۳۰)
البته تفضلات و زیادتی از سوی خدا نسبت به مومنان اهل بهشت می شود(ق، آیه ۳۵) که این تفضل می تواند در تمامیت بخشی به بعضی از صفات کمالی باشد که به تمامیت نرسیده باشد یا افزایشی که متناسب با شخصیت و شاکله آن شخص باشد که با خود به سرای آخرت آورده است.
از نظر قرآن، مومنان و مسلمانی که وارد بهشت های متفاوت با تفاوت در امکانات می شوند، تنها ثمره و میوه اعمال خویش را می بینند و نمی بایست کسی را سرزنش کنند که چرا در عالی ترین مراتب بهشت که همان رضوان الله است(توبه، آیه ۷۲)، سکونت نکرده اند؛ زیرا مراتب تقرب را به درستی نپیموده اند که در دنیا برای آنان فراهم آمده است.
عوامل موثر در درجات اخروی
بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، آن چه ره توشه آخرت است، عین عمل نیست، بلکه روح عمل است که از آن به نیت نیز یاد می شود؛ از همین روست که خدا می فرماید که گوشت و خون قربانی به خدا نمی رسد، بلکه آن نیت نیک و خوب قربانی کننده است که به سوی خدا بالا می رود و شخص را نیز با خود بالا می برد.(فاطر، آیه ۱۰؛ حج، آیه ۳۷)
از نظر قرآن، اموری چون اسلام ، ایمان، احسان و تقوا دارای مراتب تشکیکی است، به طوری که میان مرتبه پایین آن با مرتبه بالای آن چنان تفاوت است که گویی دو چیز متفاوت هستند. از نظر قرآن، هر کسی می تواند در دنیا با کارهایی که به اراده اختیاری و انتخابی انجام می دهد، اسلام، ایمان، احسان و تقوای خویش را افزایش دهد(مائده، آیه ۹۳؛ فتح، آیه ۴) ؛ چنان که کافران با کارهای خویش کفر و عصیان خویش را افزایش می دهند.(آل عمران، آیه ۱۷۸)
از نظر قرآن کسی که دنبال رضوان الله و رضوان الهی است از فضل الهی برخوردار خواهد شد و به مراتب عالی دست می یابد.(آل عمران، آیه ۱۷۴)
بی گمان رضوان در اموری چون ایمان به خدا و امور غیبی است که خیر مطلق برای انسان است و همان ره توشه آخرت هر کسی می شود.(یوسف، آیه ۵۷)
از دیگر اموری که رضوان الهی در آن است، احسان در راه خدا و برای آخرت است که انسان را به مراتب عالی می رساند.(قصص، آیه ۷۷) این احسان در عفو و عدالت قسطی و ایثار کریمانه خودش را به خوبی نشان می دهد؛ زیرا این امور تاثیرگذارترین اعمالی است به سادگی تقوای الهی را تحقق می بخشد که دیگر عامل موثر در تحقق رضوان الله است.(بقره، آیه ۲۳۷؛ نساء، آیه ۱۳۵؛ مائده، آیه ۸؛ انسان، آیه ۸؛ حشر، آیه ۹)
خدا در قرآن می فرماید که با عبادت در صراط مستقیم عبودیت مبتنی بر هدایت فطری تکوینی(طه، آیه ۵۰) و هدایت تشریعی وحیانی(بقره، آیات ۲ تا ۵ و ۲۱) می توانید به تقوای الهی برسید که فلاح ابدی را تضمین می کند.(همان) از همین روست که مهم ترین ره توشه برای آخرت تقوای الهی دانسته شده(نساء، آیه ۷۷؛ انعام، آیه ۳۲؛ اعراف، آیه ۱۶۹؛ نحل، آیه ۳۰) و خدا به صراحت می فرماید: وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَى وَاتَّقُونِ یَا أُولِی الْأَلْبَابِ؛ و براى خود توشه برگیرید که در حقیقت بهترین توشه پرهیزگارى است و اى خردمندان از من پروا کنید.(بقره، آیه ۱۹۷)
عوامل محرومیت از درجات و آثار آن
از نظر قرآن، عواملی در زندگی دنیوی موجب می شود تا انسان از درجات اخروی محروم شده و گرفتار درکات اخروی شود. این درکات اخروی چیزی جز ورود و دخول به هفت دوزخ و طبقات مختلف آن نیست.
مهم ترین عواملی که خدا در قرآن برای محرومیت انسان از درجات اخروی بیان می کند شامل اموری چون کفر و شرک(آل عمران، آیات ۲۱ و ۲۲ و ۵۶ ؛ رعد، آیات ۳۳ و ۳۴)، ضلالت و گمراهی(رعد، آیات ۳۳ و ۳۴)، دنیا طلبی(بقره، آیه ۸۶)، استکبار(فصلت، آیات ۱۵ و ۱۶)، قتل پیامبران(آل عمران، آیات ۲۱ و ۲۲) ، قتل عدالت خواهان(همان)، اذیت کنندگان خدا و رسول الله(احزاب، آیه ۵۷) و مانند آنها است.
خدا این افراد را به سبب اعمال فاسد و نادرست در زندگی دنیوی، در آخرت از بسیاری از چیزهای خوب از جمله بهشت و بصیرت و سعادت و آرامش و آسایش و خوراکی خوب و زن وهمسر و مانند آنها محروم می کند. خدا در قرآن بیان می کند که شخصی که قلب خویش را به روی حقیقت بسته و بدان ایمان نمی آورد، در حقیقت در زندگی دنیوی کور و نابینا است(اسراء، آیه ۷۲)؛ از همین روست که در آخرت کور محشور می شود واز بینایی وبصیرت محروم خواهد شد.(طه، آیات ۱۲۴ تا ۱۲۷)
از دیگر آثار اعمال نادرست انسان در دنیا که در آخرت گریبانگر او را می گیرد، محرومیت از نظر و نگاه خدا ، عدم تکلم خدا با آنان و عدم تزکیه ایشان است؛ خدا می فرماید: إِنَّ الَّذِینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَأَیْمَانِهِمْ ثَمَنًا قَلِیلًا أُولَئِکَ لَا خَلَاقَ لَهُمْ فِی الْآخِرَهِ وَلَا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَلَا یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَهِ وَلَا یُزَکِّیهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ ؛ کسانى که پیمان خدا و سوگندهاى خود را به بهاى ناچیزى مى فروشند آنان را در آخرت بهره اى نیست و خدا روز قیامت با آنان سخن نمى گوید و به ایشان نمى نگرد و پاکشان نمى گرداند و عذابى دردناک خواهند داشت.(آل عمران، آیه ۷۷)
پس این افراد در زمانی که خدا به همه نگاه کرده و به آنان سخن می گوید و آنان را با تصرفات تکوینی رشد و نمو و پاکی می بخشد، اینان را از آن همه نعمت های خویش محروم می سازد.
درحالی که مومنان متقی و محسن از پاداش های برتر و تفضلات خاص الهی درقالب رحمت رحیمی برخوردار شده و دیگر خوف و حزن نخواهند داشت(یونس، آیات ۶۲ و ۶۳)، کافران و مشرکان از این همه نعمت های الهی محروم می مانند. به سخن دیگر، مومنان با تفضلات الهی در همین دنیا از بسیاری از چیزها محروم نمی مانند ، چنان که در آخرت بهتر و برتر از آن را نیز به دست می آورند(آل عمران، آیات ۱۶۴ و۱۶۸؛ نحل، آیه ۴۱)، کافران از چنین چیزهایی محروم می شوند؛ زیرا آخرت خالص برای مومنان است: قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَهَ اللَّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّیِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیَاهِ الدُّنْیَا خَالِصَهً یَوْمَ الْقِیَامَهِ کَذَلِکَ نُفَصِّلُ الْآیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ ؛ اى پیامبر بگو: زیورهایى را که خدا براى بندگانش پدید آورده و نیز روزیهاى پاکیزه را چه کسى حرام گردانیده؟! بگو این نعمتها در زندگى دنیا براى کسانى است که ایمان آورده اند، و روز قیامت نیز خاص وخالص برای آنان است و دیگران از آن محروم. این گونه آیات خود را براى گروهى که مى دانند به روشنى بیان مى کنیم.(اعراف، آیه ۳۲)
از نظر قرآن، کافران در آخرت از ولایت و نصرت الهی محروم می شوند و اعمال صالح آنان به دلیل این که فاقد نیت اخروی بوده، حبط می شود و هیچ آثاری برای آن در آخرت نخواهد بود(آل عمران، آیات ۲۱ و ۲۲)؛ هر چند که آنان به حکم عدل الهی در همین دنیا از آثار اعمال نیک خویش بهره می شوند و هیچ بهره ای برای آنان در آخرت نیست.(توبه، آیه ۶۹؛ ) این بهره مندی به گونه ای است که وضعیت بسیار مناسب زندگی مادی آنان می تواند حتی مومنان را در شرایط فتنه و آزمون سخت قرار دهد.(زخرف، آیات ۳۲ تا ۳۵)
البته از نظر قرآن، مومنانی که نیت خالص نداشته باشند و آخرت را به دنیای مادی فروخته باشند، ایشان نیز هیچ بهره ای از اعمال صالح خویش در آخرت نخواهند برد و خدا به آنان نظر نمی کند و سخن نمی گوید و تزکیه نمی نماید.(آل عمران، آیه ۷۷)
در آیات قرآنی به محرومیت های بسیاری اشاره می کند که اهل درکات دوزخ به آن گرفتار هستند که از مهم ترین آنها می توان محرومیت از حیات محض است که اهل بهشت از آن بهره مند هستند؛ این در حالی است که اهل دوزخ درحالتی به سر می برند که میان مرگ و زندگی است: لَا یَمُوتُ فِیهَا وَلَا یَحْیَى.(اعلی، آیه ۱۳؛ طه، آیه ۷۴) آنان درخواست نابودی و نیستی به طور کامل را می کنند که به معنای قضای نهایی نسبت به آنان باشد تا از حالت نه مرگ و نه زندگی بیرون آیند، در حالی که از چنین چیزی نیز محروم خواهند بود: إِنَّ الْمُجْرِمِینَ فِی عَذَابِ جَهَنَّمَ خَالِدُونَ لَا یُفَتَّرُ عَنْهُمْ وَهُمْ فِیهِ مُبْلِسُونَ… وَنَادَوْا یَا مَالِکُ لِیَقْضِ عَلَیْنَا رَبُّکَ قَالَ إِنَّکُمْ مَاکِثُونَ؛ بى گمان مجرمان در عذاب جهنم جاودانه ماندگارند، عذاب از آنان تخفیف نمى یابد و آنها در آنجا نومیدند… و فریاد کشند: اى مالک! بگو: پروردگارت جان ما را بستاند و حکم قضای نهایی را صادر کند. مالک پاسخ دهد: شما ماندگارید.(زخرف، آیات ۷۴ تا ۷۷)
از نظر قرآن، همان طوری که کافران و ظالمان ومستکبران در دنیا گرفتار عذاب می شوند و از رحمت الهی دربقا برخوردار نخواهند بود، بلکه ذلت وخواری برای آنان با عذاب رقم می خورد، همین ذلت و خواری وعذاب به شکل دردناک تر نیز برای آنان خواهد بود، بی آن که نصرت و یاری داشته باشند؛ زیرا از هر گونه نصرت محروم خواهند بود.(فصلت، آیات ۱۵ و ۱۶)