نفوذ شبکه‌های اجتماعی مجازی بر زندگی فردی و اجتماعی جوانان

عصر حاضر عصر مطبوعات، رسانه های گروهی و ارتباطات است. دنیای کنونی ما عصر تاخت و تاز وسایل ارتباط جمعی ازجمله رادیو، تلویزیون، ماهواره، تلفن همراه و اینترنت می باشد.

جوان امروز دیگر محدودیت های گذشته را ندارد. هر لحظه در هر کجا که باشد می تواند با هر نقطه ای از جهان که بخواهد ارتباط برقرار کند. ورود به دنیای مجازی و یا به عبارت بهتر زندگی در محیط های مجازی امری بدیهی به شمار می رود. و از شاخصه های مهم رسانه های پست مدرن این است که به راحتی در اختیار افراد با سبک ها و هنجارهای مختلف اجتماعی قرار گرفته و این امر به مرور میزان کنترل خانواده ها و مدارس بر آموخته های نسل جدید و نیز کیفیت و جهت گیری های آموزشی و تربیتی خانواده ها، مدارس و جامعه را متأثر ساخته است. بنابراین لازمه تعادل در این محیط های مجازی برخورداری از یکسری مهارت های فنی و فناوری است.
تلفن همراه به عنوان ابزار نوین اطلاع رسانی علاوه برداشتن کاربردهای گسترده در حوزه های گوناگون اطلاع رسانی، ارتباط دهی، تداوم بخشی، مفرح سازی، تحریک پذیری، برخی پیامدهای نامناسب اجتماعی مانند اعتیاد روانی، تزلزل ارزش ها، کاهش تعاملات اجتماعی، زوال تدریجی ادبیات ملّی، بلوغ زودرس، بلوتوث و اس ام اس های غیراخلاقی، به خطر افتادن امنیت شخصی را به دنبال دارد. ولی وقتی مبتکران بزرگ دنیا جدیدترین اختراعات خود را برای راحتی انسان بوجود آوردند شاید فکرش را هم نمی کردند که روزی انسان هزاره سوم از این وسایل سوءاستفاده را کرده و به دنبال چاره ای برای رفع خطرات این اختراعات و وسایل نوین ارتباطی باشند، وسایلی که در وهله اول دنیای مجازی را برای انسان به ارمغان آورد. افزایش تولید وسایلی از قبیل تلفن همراه و اینترنت و … در نهایت سهولت دسترسی سبب شد گروه های کثیری از افراد جامعه با سنین مختلف به این دنیای مجازی راه پیدا کنند به طوری که در قرن ۲۱ داشتن تلفن همراه یک کودک ۶ ساله برای کسی عجیب نیست.

فضای مجازی نسل جدیدی از فضای روابط اجتماعی هستند که با اینکه عمر زیادی ندارند، توانسته اند به خوبی در زندگی مردم جا باز کنند. مردم بسیاری در سنین مختلف و از گروه های اجتماعی متفاوت در فضای مجازی کنار هم آمده اند و از فاصله های بسیار دور در دنیای واقعی، از این طریق با هم ارتباط برقرار می کنند. امروزه روش های ارتباطی با دیگران از طریق اینترنت افزایش یافته است. پست الکترونیک، پیام های کوتاه، چت روم ها، وب پایگاه ها و بازی ها، روش هایی برای گسترش و حفظ روابط اجتماعی شده اند. شبکه‌های اجتماعی، نسل جدیدی از پایگاه‌هایی هستند که این روزها در کانون توجه کاربران شبکه‌های جهانی اینترنت قرار گرفته‌اند. این‌گونه پایگاه‌ها بر مبنای تشکیلات آنلاین فعالیت می‌کنند و هر کدام دسته‌ای از کاربران اینترنتی با ویژگی خاص را گرد هم می‌آورند. شبکه‌های اجتماعی را گونه‌ای از رسانه‌های اجتماعی می‌دانند که امکان دستیابی به شکل جدیدی از برقراری ارتباط و به اشتراک‌گذاری محتوا در اینترنت را فراهم آورده‌اند. اینترنت و سرویس های ارائه شده در قالب آن، در عین حال که ابزار مفیدی برای کسب و تبادل اطلاعات است اما می‌تواند مخرب نیز باشد؛ به بیان دیگر، اینترنت ابزار قدرتمندی است که هم می‌تواند باعث فساد گردد و هم ابزار آموزش و تعلیم و رشد علمی، فرهنگی و اجتماعی نوجوانان و جوانان را فراهم آورد.
این روزها با توجه به استقبال گسترده کاربران اینترنتی خصوصاً قشر جوان و نوجوان از شبکه های اجتماعی مجازی، بررسی مسائل مربوط به این شبکه ها جهت اتخاذ تصمیمات صحیح و برنامه ریزی دقیق توسط مسئولان فرهنگی و اجتماعی و نیز والدین، ضروری است. شبکه های اجتماعی را از جنبه های مختلف می توان مورد کنکاش و ارزیابی قرار داد. بنابراین با توجه به اینکه سلامت روانی کودکان و نوجوانان یکی از مقوله های مهم در مباحث روانشناسی و جامعه شناسی محسوب می شود همچنین با توجه به این مسأله که امروزه بسیاری از دانش آموزان در مقاطع پایین تحصیلی به تلفن همراه و اینترنت دسترسی دارند و از آن استفاده های مختلفی به عمل می آورند لذا از جمله مشکلاتی که ممکن است برای دانش آموزان که به عنوان آینده سازان جامعه در نتیجه اشتغال زیاد با تلفن همراه و اینترنت پیش بیاید، افت تحصیلی و کاهش عملکرد آموزشی آنان می باشد.
بررسی ها نشان داده اند که این گونه وسایل تنها تأثیر منفی بر روی تحصیل دانش آموزان ندارد و در برخی موارد به آن ها در مسائل آموزشی کمک هم می کند. ولی نکته قابل توجه این که تأثیر منفی آن ها بر روی دانش آموزان متأسفانه بیشتر از تأثیر مثبت آن هاست. تحقیقات یک مجله انگلیسی نشان داد که افراد بعد از اختراع اسلحه، اختراع تلفن همراه را بدترین اختراع همه زمان ها می دانند. امروزه این وسایل بر نوع لباس پوشیدن و تزیین اتاق ها و حتی اخلاق دانش آموزان تأثیر گذاشته است. مثلاً وقتی وارد اتاق آن ها می شویم، گوئی به فضای دیگر پا گذاشته ای، در و دیوار پر است از پوسترهای عجیب و غریب، عکس هیولا، شخصیت فیلم های ترسناک و گروه موسیقی غربی و … . یکی از نگرانی‌های مشترک والدین در همه‌ی جوامع نحوه استفاده دانش‌آموزان‌شان از اینترنت است. استفاده از اینترنت حتی می‌تواند آثار و پیامدهای منفی بر رفتارهای جوانان و نوجوانان داشته باشد، دانش‌آموزان ممکن است در معرض مطالب و تصاویر خشن و غیرمجاز موجود در پایگاه‌های اینترنتی قرار گیرند. دسترسی به چنین مطالبی ممکن است کاملاً تصادفی یا عمدی باشد. هر دو طریق دست‌یابی مورد توجه متخصصان بوده است و کارشناسان نسبت به صدمات جبران ناپذیری که از طریق این‌گونه برنامه‌ها به کودکان و نوجوانان می‌رسد به ویژه ایجاد مسایلی مانند انحراف جنسی، خشونت، اعتیاد، رفتارهای ضداجتماعی، سست شدن مبانی خانواده، اشاعه‌ی جرم و جنایت درطیف وسیع، مکرراً هشدار داده‌اند. اما این تأثیرها نیز به درستی و با روش‌های علمی در ایران مورد بررسی قرار نگرفته است. دانش‌آموزان بیش از دیگران در معرض آسیب‌های ناشی از کاربرد نادرست اینترنت قرار دارند. تحقیقات نشان می‌دهد که استفاده زیاد از اینترنت با پیوند ضعیف اجتماعی مرتبط است. بر عکس کاربرانی که از اینترنت کم‌تر استفاده می‌کنند، به طور قابل ملاحظه‌ای با والدین و دوستان‌شان ارتباط بیش‌تری دارند.
رشد چشم‌گیر استفاده از اینترنت غیرقابل کتمان است. امروزه پژوهش‌گران تعابیر مختلفی را از جمله اعتیاد اینترنتی، وابستگی اینترنت، اعتیاد تکنولوژیکی، کاربرد مشکل‌ساز اینترنت، آسیب‌شناسی کاربرد اینترنت، اختلال اعتیاد اینترنت به کار می‌برند و مطالعات گسترده‌ای در این زمینه درحال انجام است.
در بین مسائل و مشکلات روانی اجتماعی جوانان استفاده‌ی بیش از حد از اینترنت از موارد مهم و اساسی است که مانند تمام اعتیادهای دیگر با علائمی از قبیل اضطراب، احساس تنهایی، افسردگی، کج‌خلقی، ضعف اعتماد به نفس و … همراه است. این نوع اعتیاد نیز نه فقط پیامدهای روانی- اجتماعی دارد، بلکه در جنبه‌های جسمی، مالی و فرهنگی نیز آسیب‌های زیادی را بر جوانان تحمیل می‌کند. نبود روابط پایدار و صمیمی با دیگران، نداشتن اعتماد به نفس و به طور کلی، شکست در عرصه‌های گوناگون زندگی، زمینه را برای گرایش دانش‌آموزان به اینترنت فراهم می‌کند. نتایج پژوهش یانگ (۱۹۹۷) در این زمینه نشان داد یکی از دلایل مهم اعتیاد به اینترنت در افرادی که روابط عمومی کم‌تری دارند، به‌دست‌آوردن حمایت‌های اجتماعی است.
استفاده‌ی کنترل نشده از اینترنت به‌ویژه وقتی با دیگر فناوری‌ها از قبیل تلفن همراه باشد دانش‌آموز را در معرض خطر اثرات مضر آن بر تکامل فیزیکی، اجتماعی و روانی قرار می‌دهد. که از آن‌ها می‌توان به مشکلات بینایی، صدمات سیستم اسکلتی، چاقی، اثر بر مهارت‌های اجتماعی، مشکلات ارتباطی در خانواده و اعتیاد الکترونیکی اشاره کرد. همچنین تحقیقات جدید دانشمندان پرده از تأثیرات مخرب استفاده افراطی از اینترنت بر روی ساختار مغزی نوجوانان برداشته است. به گفته‌ محققان، نوجوانانی که در استفاده از اینترنت افراط می‌کنند، دچار اختلال تحلیل ماده‌ی خاکستری مغز می‌شوند، اختلالی که روزبه‌روز به صورت پنهانی در حال گسترده شدن است. این اختلال می‌تواند بر روی تمرکز و حافظه افراد تأثیر نامطلوبی به جا بگذارد، هم‌چنین قدرت تصمیم‌گیری و تعیین هدف برای زندگی نیز در افراد دچار اختلال خواهد شد. تحلیل بافت خاکستری مغز هم‌چنین می‌تواند با کاهش توانایی کاربران در جلوگیری از بروز احساسات، در آن‌ها ناهنجاری‌های رفتاری به وجود بیاورد.
در صورتی که استفاده صحیح از اینترنت اثرات مثبتی دارد. با رعایت نکاتی هنگام استفاده از اینترنت می‌توان مطمئن شد که استفاده از اینترنت زندگی دانش‌آموزان را در حال و آینده بهبود می‌بخشد. از آن‌جایی که اینترنت در همه‌ جای زندگی حاضر است، مهم است که بفهمیم چگونه این تکنولوژی می‌تواند رشد و تکامل دانش‌آموزان را بهبود ببخشد یا منحرف کند.
اصولاً وجود مهر و محبت در کانون خانواده به تقویت ایمان، تلقین ارزش‌های اخلاقی و به وجود آمدن خودپنداری مثبت در نوجوانان کمک می‌کند و اثر مهمی در رفتار نوجوانان دارد، هم‌چنین ایجاد روابط صمیمی در خانواده محیطی مناسب جهت طرح مشکلات و مسائل نوجوانان و وسیله‌ای مناسب برای تسکین ناراحتی‌های دوران بلوغ است. زمانی که چنین جوی فراهم شود دیگر آن احساس تنهایی عاطفی را که دانش‌آموز به‌دنبال پر کردن آن با فضای مجازی و اینترنت واستفاده‌ی بیش از حد که منجر به اختلالات رفتاری در آن‌ها شود، ندارد.
حوزه دانش آموزی از مهمترین حوزه های مطالعاتی است که باید توجه ویژه ای به آن داشت. مسأله امنیت دانش آموزان همواره یکی از مهمترین چالش های نظام آموزشی و دستگاه های مسئول در برقراری نظم و امنیت به شمار می آید که گزارش های مرتبط با آن شاهدی برای این ادعا می باشد. مسأله ورود به فضای مجازی اینترنت از معضلات امنیتی مبتلا به دانش آموزان است که باید به آن توجه نمود. با رشد روز افزون فناوری و رسانه های فرا ملّی از جمله اینترنت، ماهواره و تلفن همراه و افزایش شمار استفاده کنندگان از این رسانه های مدرن لزوم بررسی تأثیر آن ها بر زندگی انسان ها یکی از مقولات مهم به شمار می آید. اینترنت و استفاده نابجا از آن موجبات به وجود آمدن معضلاتی چون اعتیاد اینترنتی، دوست یابی اینترتی و جرایم سایبری شده است. با پیچیده تر شدن روابط اجتماعی و افزایش روزافزون وسایل ارتباطی من جمله اینترنت موجب خارج شدن روابط افراد خانواده از حالت ساده چهره به چهره یا تلفنی و تغییر شکل آن در قالب شکل گیری روابط پیچیده تری به طور غیرمستقیم شده است و از آنجا که در این گونه روابط طرفین به درستی نمی توانند هویت یکدیگر را شناسایی کنند، همین امر زمینه جرایم و سوء استفاده های اینترنتی می شود. آنچه که در این میان می تواند آسیب هایی را به جامعه وارد کند، گرایش افراد جامعه به هر یک از این آسیب هاست و قشر دانش آموز به جهت خصوصیات روانشناختی که دارد، از اثرپذیرترین گروه های جامعه به شمار می آیند، چرا که طبق آمارهای موجود حدود ۲۰% جمعیت کل کشور را دانش آموزان تشکیل می دهد. بنابراین قبل از آنکه اقدامی در جهت جلوگیری و پیشگیری از گرایشات آنان در دام این آسیب ها صورت پذیرد، باید میزان و علل گرایش به این آسیب ها شناسایی تا مسئولین نظام آموزشی و نیروی انتظامی بتوانند نسبت به پیشگیری از ابتلای دانش آموزان به این آسیب ها اقدامات و راه کارهای پیشگیرانه ای را ارایه دهند.
بطور کلی می‌توان گفت زندگی در اینگونه فضاهای مجازی می‌تواند تأثیرات مثبت و منفی مختلفی بر «سبک زندگی» کاربران داشته باشد. فرصت های آموزشی ، اقتصادی و… از جمله نقاط مثبت این فضاها می‌باشد اما حضور در این دنیاها می‌تواند آسیب پذیری های اجتماعی و خانوادگی را نیز همراه داشته باشد. در جامعه ما یکی از مهم‌ترین چالش‌های فرارو، تضادهای فرهنگی جامعه‌ با این ابزارها و دستاوردهای حاصل از آن ها است. در این میان ، بدیهی است با سرعت گرفتن رشد تکنولوژی‌های ارتباطی و ورود این فناوری‌ها به کشور و در عوض عدم برنامه ریزی در داخل، این تضادها به شکل برجسته‌تری نمایان می‌شوند و آسیب بیشتری را متوجه جامعه می‌کنند.
گسترش استفاده از اینترنت و امکانات حاصل از این تکنولوژی، بدون فراهم آمدن زیرساخت‌های فرهنگی لازم، می‌تواند چالشی فراروی انتقال ارزش‌ها، باورها و هنجارهای ملّی و ‌مذهبی و در یک کلمه «سبک زندگی» به نسل بعد محسوب شود. البته این تکنولوژی، فرصت‌های بسیاری را برای ما فراهم می‌آورد و بسیاری از امور را برایمان تسهیل می‌کند و باید اذعان داشت در دنیای امروزی نمی‌توان از این تکنولوژی چشم‌پوشی کرد لیکن این به معنای بی توجهی به ابعاد مختلف این پدیده نیست.

اهمیت و ضرورت تحقیقبا توجه به اهمیت آسیب شناسی فضای مجازی در توسعه جوامع، در جامعه ما نیز در سال های اخیر به فن آوری اطلاعات و ارتباطات توجه زیادی شده است. ولی در این رابطه آسیب های جدی وجود دارد که ضروری به ریشه یابی آن پرداخت. کشور ما از نظر بهره مندی از اینترنت در بین ۱۸۷ کشور جهان رتبه ۸۷ را دارد که بر اساس طبقه بندی اتحادیه جهانی مخابرات جزء کشورهای متوسط به شمار می رود. ۳۵ درصد استفاده کنندگان اینترنت را قشر جوان تشکیل می دهند و میانگین صرف شده برای اینترنت ۵۲ دقیقه در هفته است.
شبکه های دوست یابی در کشور ما به سرعت در میان جوانان ایرانی محبوب شده است و ایرانی ها رتبه سوم را در این شبکه ها کسب کرده اند. فرهنگ رسانه ای اینترنت، فضای ذهنی جوانان را اشغال کرده و مطالعات اخیر نشان می‌دهد که استفاده از اینترنت، سبب ایجاد احساس ناکامی، تنهایی، اضطراب و به‌طورکلی کاهش سلامت روانی می‌شود. اشخاصی که از اینترنت بیش‌تر استفاده می‌کنند علاوه بر آن که بر زندگی خانوادگی آن‌ها تأثیر منفی می‌گذارد، زمان کم‌تری با خانواده صحبت می‌کنند و احساس تنهایی، افسردگی، کمبود عزت نفس و… در آن‌ها بیش‌تر می‌شود. نسل جوان امروز نسبت به نسل گذشته با سرعت بیش‌تری از والدین خود رشد می‌کنند، برای جلوگیری از آسیب‌های احتمالی اینترنت، باید در جهت آگاه‌سازی خانواده‌ها تلاش کرد.
بروز آسیب های نوظهور می تواند زمینه ساز نوع جدیدی از آسیب های اجتماعی و روانی باشد. به همین دلیل، برنامه ریزی برای شناسایی و آسیب شناسی آن ها ضروری می نماید. آسیب های نوظهور، آسیب های مرتبط با فناوری های جدید است که آسیب های ناشی از استفاده از ماهواره، بازی های رایانه ای، تلفن همراه و اینترنت می توانند در این مجموعه قرار گیرد. در این مقاله سعی شده است تا به آسیب های مرتبط با اینترنت به ویژه عضویت در شبکه های اجتماعی مجازی پرداخته و برای رفع این گونه معضلات پیشنهاداتی ارائه شود.
سوال اساسی در این پژوهش این است که مشخص شود، دانش آموزان از محتوای ارائه شده در فضای مجازی چه تأثیراتی را می پذیرند؟ یا به صورت واضح تر استفاده مفرط از اینترنت (اعتیاد اینترنتی) چه آثار و پیامدهای بر روی رفتار دانش آموزان (جوانان)دارد؟

علل گرایش نوجوانان به اینترنت

علل جذب و گرایش نوجوانان به اینترنت را می توان به شرح زیر بیان کرد:

۱- قابلیت های جذاب اینترنت: ویژگی های جذاب اینترنت برای نوجوانان عبارتند از:
الف) وب سایت ها: که مجموعه ای از اطلاعات، سرگرمی و تعامل در یک مکان منحصر به فرد را در اختیار کاربران قرار می دهد.
ب) موتور های جست و جو: موتور های جست و جو از منابع وب اند که می توان از آن ها برای جست و جو درباره تمامی مسائل و موضوعات مورد نظر استفاده کرد.
ج) گپ خانه ها: سایت های خاصی اند که اجازه می دهند نوجوانان و جوانان مکالمه های آنی داشته باشند. اتاق های گفت و گو، معمولاً بر حسب موضوع یا هدف گفت و گو کننده تقسیم شده اند.
د) ارسال پیام های آنی: نرم افزار هایی که به طور عمده نوجوانان را آن برای ارسال پیام های آنی به کسانی که دارای همان نرم افزارند، استفاده می کنند.
ه) صفحه های اطلاعات: نرم افزاری است که اجازه می دهد نوجوانان سوال ها و اطلاعات خود را با موضوع های خاص ارسال کنند.
و) پست الکترونیکی: نرم افزاری است که توسط آن می توان پیغام های خود را به نشانی های مشخص فرستاد و یا دریافت کرد.
ز) وب لاگ ها: وب سایت خاصی است که فرد می تواند افکار، احساسات و کارهای خود را در آن به رشته تحریر درآورد و از آن نگه داری کند.
۲- پر کردن اوقات فراغت: یکی از علل مصرف بالای اینترنت در میان نوجوانان و جوانان، پر کردن اوقات فراغت است؛ زیرا امکانات ورزشی یا تفریحی به اندازه کافی در اختیار آنان قرار ندارد. اکثر خانواده ها نیز از این امر استقبال می کنند که نوجوانان در خانه و در کنار آن ها با یک کامپیوتر و اشغال خط تلفن سرگرم باشند، غافل از این که در صورت استفاده نامناسب از اینترنت، آثار منفی و مخرب آن به مراتب بیش تر از بسیاری از سرگرمی های دیگر است.
۳- فرار از خود و ناکامی های زندگی: اینترنت برای بسیاری از نوجوانان و جوانان پناه گاهی است که از مشکلات، دردها و رنج های خود به آن روی می آورند و به عنوان یک ابزار سرگرم کننده به آن نگاه می کنند.
۴- عدم شکل گیری هویت مطلوب در نوجوانان، وجود شکاف های اجتماعی ، شکاف بین نسل ها و نیز از هم پاشیدگی تعاملات بین والدین و فرزندان ، از دیگر علل گرایش نوجوانان به استفاده از اینترنت می تواند باشد.

تأثیر اینترنت بر هویت

لغت نامه رواشناسی جامعه شناسی کولینز هویت را اینگونه تعریف می کند: «حس (شعور) و استمرار(تداوم) خود که ابتدا همانطور که کودک را متفاوت از والدین و خانواده می کند، گسترش می یابد و سبب شرکت او در اجتماع می شود». «هویت ترکیبی از بعدهای خیلی متفاوت است. قومیت، جنسیت، جهت یا بی جنسی، طبقه اجتماعی و اقتصادی و غیره برخی از فاکتورهایی هستند که در تعیین هویت نقش دارند و از اینرو هویت در جریان تعاملی که بین افراد برقرار می شود، با موفقیت شکل می گیرد». همچنین هویت واجد سه عنصر است: هویت شخصی، فرهنگی و اجتماعی که هر یک در تکوین هویت فرد نقش مهمی ایفا می کنند. در مقایسه، هویت شخصی که ویژگی بی همتای فرد را تشکیل می دهد، هویت اجتماعی(نقش های اجتماعی درونی شده و متنوع) و منظورآن حوزه ای ازحیات اجتماعی است که فرد خود را با ضمیر«ما» متعلق و منتسب بدان می داند ودر برابر آن احساس تعهد وتکلیف می کند. این هویت جمعی را می توان درسطوحی مرتبط ازکوچک وخاص به بزرگ وعام چون خویشاوندی، هم طایفگی، هم محلّی، هم روستای، هم زبانی، همشهری، هم مذهب، و هم نوع تقسیم بندی کرد و هویت فرهنگی (درک و کاربرد نمادهای فرهنگی) در پیوند با گروه ها واجتماعات مختلف قرارمی گیرند. اینترنت صحنه فرهنگی و اجتماعی است که فرد خود را در موقعیت های متنوع نقش ها و سبک های زندگی قرار می دهد. تعاملی که در تکنولوژی ارتباطی مدرنی مانند اینترنت استفاده می شود، متفاوت از تعامل چهره به چهره است.

فاکتورهایی از قبیل کمبود علایم بصری (دیداری) و گمنامی شخص، یک شیوه تعامل کامل متفاوت از تعامل چهره به چهره را فراهم کرده است، در نتیجه، این احتمال هست که هویت هایی که در طول تعامل اجتماعی با موفقیت تشکیل می شوند، به وسیله تعامل آنلاینی و مجازی متأثر شوند. بعضی از این تغییرات احتمالاً مثبت و بقیه منفی خواهد بود. روانشناسان در تحقیقات خود نشان دادند که اینترنت به مردم اجازه می دهد که آگاهانه و ماهرانه هویت آنلاینشان را کنترل کنند و هویت های جدید و متفاوتی را تجربه کنند. به این ترتیب اینترنت می تواند مفید باشد؛ چرا که این آزادی را به افراد می دهد تا هویتی را که نسبت به آن احساس بهتری دارند کشف و انتخاب کنند.
عامل بنیادین در شکل گیری هویت های اجتماعی تعاملات انسانی است. در واقع فرد هنگامی که به تعامل با فرد دیگری می پردازد هویت خویشتن را به عنوان یک عضو جامعه پیدا می کند. هویت در بستر تعاملات اجتماعی تعریف می شود. ظهور فناوری های نوین ارتباطی دگرگونی بنیادینی را در معاملات و ارتباطات انسانی ایجاد کرده است. کاستلز معتقد است از آنجا که انتقال و جریان فرهنگ از طریق ارتباطات صورت می گیرد، حوزه فرهنگ که نظام هایی از عقاید و رفتارها را شامل می شود، با ظهور تکنولوژی جدید دستخوش دگرگونی های بنیادین می گردد. ورود فناوری های ارتباطی، دگرگونی بنیادینی را در ساختار مناسبات و ارتباطات انسانی ایجاد کرده است. پی آمد این امر شکل گیری نوع جدید از تعاملات انسانی است که ضمن تمایز از الگوهای ارتباطی مرسوم در رسانه های ارتباط جمعی عملاً فرصت های نوینی را در جهت تجلی خود و هویت، به وجود آورده است. در همین ارتباط بل معتقد است جهان مجازی و امکان برقراری ارتباطات همزمان و بی شمار، منشاء ظهور فرهنگ های آنی و به دنبال آن ظهور هویت های خلق الساعه شده است که در دوره محدودی شکل می گیرد و با ظهور هویت های جدید به سرعت از بین می روند.
ویژگی های ارتباطات الکترونیکی حاکم بر فضای مجازی شرایطی متفاوت از روابط حقیقی و رو در رو را برای کاربران آن فراهم می کند. سرعت عمل، ناشناس ماندن و سیال بودن می تواند فضای یکسان و مشابهی را فارغ از الزامات ساختی (جنسیتی، طبقاتی، قومی، نژادی و مکانی) فراهم سازد که مستعد تجارب متفاوتی برای کاربران آن است. تعاملات آزمایشی، کنجکاوانه و یا با نیت افزایش ظرفیت شناختی، کاربران اینترنتی را با ذهنیت و گرایش جدیدی تجهیز می کند که می تواند رفتار وتعاملات آن ها در دنیای حقیقی را به چالش کشانده و تغییراتی را هر چند جزئی در میدان عمل اجتماعی آن ها فراهم سازد. فضای مجازی این امکان را فراهم می کند تا افراد نیازها، خواسته ها و بازاندیشی در هویت خویش را به درجاتی به دنیای حقیقی خود تسری دهد و شرایط تازه ای را برای گفتگو، تفاهم و تعامل در دنیای مجازی و حقیقی فراهم می سازد، ذکایی نیز معتقد است ماهیت غیر رو در روی ارتباطات الکترونیکی اینترنتی می تواند انگیزه ی بیشتری را برای کاربران آن در بازی با هویت، رفتارهای آزمایشی و ارائه تصویری غیر واقعی فراهم سازد که ریسک شرمندگی در آن کمتر است.
فناوری های نوین ارتباطی و اطلاعاتی موجب می شود تا اجتماعات و هویت های جدیدی تشکیل شود. در جامعه ای که به ارتباطات مبتنی بر صنعت چاپ، تلویزیون و تلفن متکی است، شیوه تولید به گونه ای است که هویت ها را به صورت عاقل، سودمند و خود بسنده در می آورد. اما در جامعه اطلاعاتی، جامعه ای که ارتباطات الکترونیک سیطره دارد؛ ذهنیت ها و هویت های ناپایدار، چند لایه و پراکنده ظهور می کند. مارک پاستر در «عصر دوم رسانه ها» تأکید می کند در دوره جدید که اینترنت و ارتباطات الکترونیک در جامعه سیطره دارد، این داده ها و اطلاعات و یا به عبارت دقیق کلمه، این اجتماعات مجازی هستند که هویت افراد را می سازند وسایل نوین اطلاعاتی و ارتباطی در اثر تغییراتی که در برداشت های بشر امروزی به وجود می آورند، هویت ها را در وضعیت کاملاً تازه ای قرار می دهند که متفاوت و حتی مغایربا گذشته است.

هویت در اجتماعات مجازی جامعه اطلاعاتی در مسیر فراملیتی شدن حرکت می کند. در واقع ارتباطی که با اتکا به وسایل ارتباطی و اطلاعاتی جدید شکل می گیرد، چشم اندازی ازفهم و درک جدیدی از ذهنیت را آشکار می سازد که در صورت بندی های گفتار و عملکرد که به لحاظ تاریخی محسوس اند، جان می گیرد. این ارتباطات راه گشای نگریستن به انسان به عنوان پدیده ای چند لایه، تغییر پذیر، منفعل و تکه تکه است. پدیده ای که شکل دادن خویش را به گونه ای طراحی می کند که با هرگونه تثبیت هویت می ستیزد. جامعه اطلاعاتی مبین هویت بی ثبات، تغییرپذیر و منعطف انسان جدید است. در این جامعه بسا انسان هایی که با همسایه ها، هم محلّی ها و همشهری ها و حتی هموطنان خود احساس قرابت نداشته ولی با فرد دیگری در اقصا نقاط جهان احساس هویتی یکسان داشته باشند. هویت ملّی در جامعه اطلاعاتی به دلیل ظهور اجتماعات مجازی به شدت تهدید می شود، اجتماعات مجازی تهدیدی برای اجتماعات واقعی است. در واقع در اجتماعات مجازی معمولاً افراد حداقل دریک چیز اشتراک دارندو آن علایق و منافعی است که آن ها را دور هم جمع می کند. این منافع که همان دسترسی به اطلاعات است، هویت آن ها را می سازند. هویتی که مدام در حال تغییر و ناپایدار است. هویت افراد در اجتماعات مجازی «هویتی دیجیتال» است. دیگر سرزمین، زبان بومی و محلّی، کشور، فرهنگ ملّی و نژاد، هویت افراد را در اجتماعات مجازی تعیین نمی کنند، بلک منافع مقطعی، محدود، و در حوزه موضوعات مختلف افراد را دور هم جمع می کند و هویت آن ها را می سازد.
فناوری های نوین این امکان را فراهم می کند تا افراد فضایی شخصی و خصوصی در فضای مجازی برای خود داشته باشند و بدین ترتیب خلوت جدیدی برای خود با بهره گیری از ابزارهای ارتباطی ایجاد کنند.در این فضا پیام هایی بدون آگاهی دیگران رد وبدل می شود و قرار ملاقات هایی تنظیم می شود و با بهره گیری از امکانات اینترنت مانند فیس بوک و اتاق های گفت و گو شبکه گسترده ای از روابط میان افراد شکل می گیرد که غیر قابل کنترل و ناملموس است. این امر بتدریج موجبات از هم پاشیدگی شبکه های سنتی روابط مانند همسایگی را فراهم می کند و هویت هایی ماورای جهان واقعی و محیط عینی که افراد در آن زندگی می کنند، ایجاد می کند.

– هویت واقعی و هویت مجازی نوجوانان

در روانشناسی هویت و احساس، هویت یکی از مشخصات فرد تلقی می شود، احساس هویت عبارتند از احساسی که انسان نسبت به استمرار حیات روانی خود دارد و یگانگی و وحدتی که در مقابل اوضاع و احوال متغیر خارج، همواره در حالت روانی خود حس می کند. بنابراین، از نظر روانشناسی هویت انسان دارای نوعی ثبات است. هویت زمانی پدید می آید که انسان با «غیر» مواجه شود و این «غیر» عبارت است از فرد یا جامعه ای دیگر و به قول روانشناسی نقش هایی که فرد به عهده می گیرد. هویت زمانی مطرح می شود که انسان خود را با چیز دیگر مقایسه کند. به طورکلی می توان ویژگی های زیر را برای هویت قائل شد:
– هویت وجه تمایز بین «من» و«ما» با «دیگری» است واین تمایز دربسترجامعه شکل می گیرد.
– هویت، جهت دهنده ی رفتاری آدمی در زندگی روزانه اش است.
– هویت در بستر زمان و مکان تغییر می کند، هویت از آنجا که امری فکری است، تابع شرایط و مقتضیات زمینه اجتماعی خود و گفتمان های رایج در آن قرار دارد.
– هویت چند لایه است و فرد دارای لایه های مختلفی از هویت است که در کل سازه ی هویتی او را می سازد. این هویت ها در هم تنیده بوده و ارتباط منطقی بین این افراد وجود دارد و تفکیک آن ها در عالم واقع ممکن نیست، به طور کلی هویت شخص را می توان به سه دسته هویت فردی و هویت جمعی و هویت فرهنگی تقسیم کرد. هویت اجتماعی یک فرد نیز به خصوصیات و مشخصات و تفکراتی اشاره می کند که فرد آن ها را از طریق اشتراکات اجتماعی و عضویت در گروه ها و مقوله های اجتماعی کسب می کند. بر این اساس، هویت اجتماعی هویتی است که فرد در فرآیند اجتماعی شدن و ارتباط با گروه ها یا واحدهای اجتماعی موجود در جامعه کسب می کند.

– ابعاد هویت اجتماعی

بنابرتعریف تاجفل سه بعد را برای هویت اجتماعی می توان تصور کرد:آگاهی، علاقه و آمادگی برای عمل وچنان که مشخص است این سه بعد برروی هم نگرش شخصی را تشکیل می دهند. لیکن نگرش درباره عضویت درگروه، به دیگر سخن درهویت اجتماعی سه بعد می توان سراغ کرد:
نخست آگاهی برحدودی از مشترکات گروهی است.در نتیجه به همان اندازه پیشینه وخاطرات مشترک جزء عناصر هویتی محسوب می شود که برای مثال زبان ویا حدودی از نمادهاو نشان ها ومعانی مشترک امروز وهمان اندازه که سرنوشت مشترک بنابراین نخستین بعد هویت اجتماعی فراهم آوردنده آگاهی بر حدودی از اشتراک درعقایدو ویژگی های مشترک است تا خود را «ما» بشناسیم.
دومین بعد هویت اجتماعی گرایش مثبت، علاقه وجذب به درون گروه است که به درستی آن را اساس هویت نیز دانسته اند، به دیگر سخن، همدلی یا احساس تعلق مشترک خمیرمایه اصلی«ما» و فقدان حداقلی از آن به معنی اضمحلال «ما» به من ها محسوب می شود. منظور از وجه ارزشی و احساس هویت در تعریف تاجفل نیز همین علاقه وجذب به درون گروه است.که با نوعی احساس تعهد «رابطه ای» همراه است که سومین بعد هویت اجتماعی را شکل می دهد. چنانچه اشاره شد سومین بعد هویت اجتماعی آمادگی برای عمل دریک زمینه رقابتی(اگر نه خصمانه) بین گروهی(طبیعتاً به نفع گروه) است. واین مهم افزون براحساس تعلق، نیازمند احساس تعهد است؛ زیرا تعهد نوعی احساس وظیفه به دیگران وفاداری به هنجارها، ارزش ها، اهداف، انتظارات آنان است وچنانکه اشاره شد منشاء این تعهد (تعهد رابطه ای) چیزی نیست مگر علاقه و وابستگی و دلبستگی عاطفی. درواقع همین وابستگی عاطفی وروابط گرم است که باید اجتماع وهرگونه تعهد و احساس مسئولیت اجتماعی محسوب می شود.
اینترنت می تواند برای کاربران این شانس را فراهم کند که هویت های مختلف را بررسی کنند. فرصت هایی برای بازی کردن نقش های هویتی هست که بطور قابل مقایسه ای در تعاملات رو در رو محدودمی شود، اما این فرصت های تازه در اینترنت همیشه موجود است، بخصوص نوجوانان از این توانایی برای بررسی هویت های جدید خشنود و راضی هستند.

– تأثیر هویت واقعی بر شکل گیری هویت مجازی

هویت مجازی در کنار هویت واقعی با توجه به شرایط جهان مجازی و نوع ساختار روابط در اجتماعات مجازی شکل می گیرد و نوجوان در ورود به جهان مجازی اقدام به تعریف خود بر اساس اقتضائات جهان مجازی می نماید. البته این امر درنوجوانان مختلف، متفاوت است و در حقیقت تفاوت در هویت یابی مجازی به شرایط و مختصات هویت واقعی فرد و نوع و ساختار روابط او در جهان واقعی بستگی دارد. هویت و شخصیتی که فرد در جهان واقعی و نقصان آن یا نامطلوب بودن تعریفی که فرد از خود دارد، باعث می شود که نوجوان هویت خود را در محیط مجازی تکیمل نماید یا هویتی نامطلوب برای خود ترسیم نماید. بنابراین نوع هویت مجازی که فرد در این شرایط انتخاب می کند، بسته به ساختار هویت واقعی او می باشد. از این منظر، اگر هویت واقعی نوجوان شکل یافته و برای او مطلوب باشد، هویت مجازی که در جهان مجازی ایجاد می نماید، کمترین فاصله را با هویت واقعی او داشته و فرد دلبستگی روانی به این هویت پیدا نخواهد کرد در نقطه مقابل، هر چه هویت واقعی جوان ناقص تر و با برای او نامطلوب ترباشد، فاصله بین هویت واقعی ومجازی او بیشترخواهد شد ومیزان دلبستگی روانی اش به این هویت بیشتر می شود. در این حالت اینترنت و جهان مجازی به جوان اجازه می دهد که روند جستجو برای هویت یابی خود را فارغ از محدودیت های جهان واقعی انجام دهد.
منابع تحقیق :
– نور محمدی، مرتضی،(۱۳۸۸)، چالش فرهنگ و هویت در فضای مجازی، مجلات عقیدتی، فرهنگی، اجتماعی ( پگاه حوزه )، شماره ۲۶۱ .
– صادقیان، عفت. (۱۳۸۴). تأثیر اینترنت بر کودکان و نوجوانان. تهران: مجله الکترونیکی نما. شماره ۴ .
– آذربایجانی، مسعود؛ سالاری فر، محمدرضا؛ موسوی اصل، مهدی.(۱۳۸۲). روانشناسی اجتماعی با نگرشی بر منابع اسلامی ، تهران : انتشارات حوزه و دانشگاه.
– زمان، لیلا،(۱۳۸۷)،آثار استفاده از اینترنت و ماهواره بر رفتار اجتماعی جوانان در شهر اصفهان، پایان نامه کارشناسی ارشد، تهران: دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه الزهراء علیها السلام.
– محسنی تبریزی، علیرضا و هاشمی، محمد رضا،(۱۳۹۰)، تأثیراینترنت بر هویت اجتماعی دانش آموزان (مطالعه موردی: دبیرستان های شهر اراک در سال ۸۸-۸۷)، مجله مطالعات توسعه اجتماعی ایران، سال سوم، بهار، شماره ۲.
– امرایی، فروزان،(۱۳۹۲)، بررسی تأثیر اینترنت در اختلالات رفتاری دانش‌آموزان لرستان و راه‌های کنترل آن، کارشناس ارشد روان‌شناسی.
– سلیمانی پور، روح الله،(۱۳۸۹)، شبکه های اجتماعی، فرصت ها و تهدیدها، نشریه اطلاع رسانی و کتابداری، ره آورد نور، تابستان، شماره ۳۱ .
– مرادی پردنجانی، حجت الله و سعید زاده، حمید رضا، بررسی عوامل موثر در گرایش دانش آموزان به فضای مجازی و راه کارهای مقابله با آن (مورد مطالعه : دانش آموزان استان چهارمحال و بختیاری).
– پناهی، یعقوب و اصلانی، طاهر و فرجی، رباب و بتواز، حسین، وابستگی به تلفن همراه و آسیب های روانی- اجتماعی در دانش آموزان: بررسی اثرات پیام کوتاه و بلوتوث.
– ویستا، زندگی دوم در فضای مجازی(۱۳۹۲) http://vista.ir/article/320106: نشانی سایت.
– songi(2003). Internet gratfifcations, depression, self-efficacy, and internet addication. Ma dissertation . usa: Michigan state university 2003:5-35.