امکان داشتن دین و دنیا یا دنیا و آخرت با هم

باید دقت کرد که تضاد بین دین و دنیا چیست؟ آیا مومنان از خواب و خوراک منع شده اند؟ آیا مومنان نمی توانند خانواده تشکیل دهند و با اقوام و دوستان معاشرت کنند؟ آیا مومنان نمی توانند شادی کنند و به تفریح بپردازند؟ آیا لذت و تمایلی در انسان وجود دارد که مومن به طور کامل از آن منع شده باشد؟ یا … اگر اندکی بنگریم، می بینیم که در این ظواهر دنیوی فرقی بین مومن و کافر نیست.

اگر فقر وجود دارد، کافر فقیر هم داریم، کما اینکه مومن فقیر هم داریم. اگر بیماری وجود دارد، کافر بیمار هم داریم کما اینکه مومن بیمار هم داریم. با این حال احساس تعارض بین دنیا و آخرت، احساس غلطی نیست کما اینکه امام على علیه السلام می فرمایند : همچنان که روز و شب با هم جمع نمى شوند، خدا دوستى و دنیا دوستى نیز با هم گرد نمى آیند. (غرر الحکم : ۷۲۱۹)

و سر مطلب در نوع نگاه انسان به دنیا است. که به دنیا چگونه بنگریم. آن را وسیله بدانیم یا هدف! که هر دو نوع نگاه ممکن است. مثلا یک وقت انسان با عینک نگاه می کند و عینک را وسیله قرار می دهد که در نتیجه آنچه پیش روی دارد، می بیند. اما یک وقت به جای آنکه با عینک نگاه کند، به عینک نگاه می کند. و در این حال جز عینک نمی بیند. در حالی که وقتی عینک را وسیله قرار داده بود، اصلا متوجه عینک نبود و چه بسا شیشه عینک کثیف بوده و متوجه آن نشده، یا عینک بر روی چشمانش بوده و دنبالش می گشته است.

درباره دنیا نیز همین گونه است. کسی که دنیا را وسیله می بیند، با آن آخرت را به دست می آورد. و دنیا برای او بهترین بازار کسب سود است. اما کسی که دنیا را هدف قرار داده، نه تنها آخرت خود را آباد نکرده، بلکه خروج از دنیا و رفتن به سوی آخرت، برایش عذابی دردناک است. و همه متون دینی همین نکته را به ما می گویند که اگر دنیا هدف نباشد، بهترین چیز است:

امام على علیه السلام : دنیا چه سراى نیکویى است براى کسى که آن را خانه [همیشگى ]خویش نداند و چه جایگاه خوبى است براى کسى که آن را وطن خود قرار ندهد (نهج البلاغه : الخطبه ۲۲۳) امام على علیه السلام : بد سرایى است دنیا براى کسى که خود را در آن [براى آخرت ]آماده نکند و در آن بیمناک نباشد . (بحار الأنوار : ۷۳/۹۸/۸۲)

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : به دنیا ناسزا مگویید که آن نیکو مَرکبى است براى مؤمن ؛ زیرا به وسیله آن به خیر و خوبى مى رسد و از شرّ و بدى مى رهد . (بحار الأنوار: ۷۷/۱۷۸/۱۰)

بنابراین آخرت جویی با دنیا، یک نوع جهت گیری است که ضمن اشتراکات بسیار با کفار در بهره مندی از دنیا، فقط در بعضی مقاطع انسان باید ضوابطی را رعایت کند. که اگر دقت کند، آن ضوابط هیچ محرومیتی برای او به ارمغان نیاورده، بلکه او را از یک مریضی دور می کند. چون دنیا دوستی همیشه با خود طمع را به همراه می آورد. (پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: تنبیه الخواطر : ۲/۱۲۲) و طمع چیزی نیست که بهره بیشتری نصیب انسان کند. بلکه تنها سبب می شود از داشته های خود بهره نبرد و جمع کننده ای برای دیگران باشد.

حال آنکه اگر به اندازه نیاز خودش از دنیا استفاده می کرد، و جهت الهی را رعایت می کرد، همان بهره بردن از دنیا هم می توانست برای او ثواب و عبادت محسوب شود. تا آن جا که کسب معیشت از بزرگترین عبادات است، یا ازدواج مقدس و آسمانی است و …. در پایان حدیثی نقل می کنیم که ابى یعفور می گوید:

به امام صادق علیه السلام عرض کردم : ما دنیا را دوست داریم . امام (ع) فرمود : تا با آن چه کنى؟ عرض کردم : ازدواج کنم ، حج بروم ، خرج خانواده ام را بدهم ، به برادرانم رسیدگى کنم و صدقه بدهم . حضرت فرمود : این از دنیا نیست، این از آخرت است . (بحار الأنوار : ۷۳/۱۰۶/۱۰۴) اخلاق و عرفان›عرفان ناب