مصادیق و شیوه های صله رحم در سبک زندگی اسلامی

صله رحم یکی از سفارش های مهم دین است که ترک کننده آن در روایات به عنوان مبغوض خداوند شناخته شده است. جدای از آثار اخروی، آسیب های بی شماری نیز برای ترک کننده صله رحم وجود دارد.

مصداق کامل صله رحم، این است که پیش از دیگران نیاز آنان را برطرف و آنان را خوشحال سازد.

مصادیق و شیوه های صله رحم

صله رحم تنها به رفتن به خانه بستگان نیست، بلکه مصادیق فراوانی دارد و مصداق کاملش این است که پیش از دیگران نیاز آنان را برطرف و آنان را خوشحال سازد،(۱) پس صله رحم و پیوند با هر خویشاوندی متناسب با شأن است، چنان که گاه تنها به سلام کردن به او یا پاسخ نیکو دادن به سلام اوست، زیرا وی به کمک مالی نیازی ندارد.
برخی شیوه ها و مصادیق صله رحم عبارت اند از ترک آزار خویشاوندان، اسلام و تکریم، اطعام گرچه به جرعه آبی باشد، عیادت از بیمار،(۲) شرکت در مراسم عزا(۳)، زیارت و دیدار(۴)، هدیه دادن (۵) و تأمین نیازهای آنان پیش از دیگران.(۶)
رسول گرامی (صلی الله علیه و آله) فرمود: ای صاحبان خویشاوندی! با همدیگر دیدار کنید؛ ولی همسایه نشوید و به همدیگر هدیه دهید، زیرا زیارت و دیدار، دوستی را محکم می کند و همسایگی ممکن است موجب گسستگی پیوند شود و هدیه، خوی آدمی را نرم می کند.(۷)
امام صادق (علیه السلام) در احادیثی چنین فرمود: صله رحم کنید، هرچند با سلام کردن باشد، (۸) با خویشانت پیوند برقرار کن، هرچند با دادن جرعه ای آب،(۹) با عشیره خود صله رحم کنید و در تشییع جنازه آنان حاضر شوید، از بیمارشان عیادت و حقوق آنان را رعایت کنید، (۱۰) برترین پیوند خویشاوندی این است که از آزارشان خودداری شود.(۱۱)

مرز صله رحم

پیوند خویشاوندی تنها به بستگان خوب و با ایمان اختصاص ندارد، بلکه وظیفه ای اخلاقی و الهی است که فراگیر است، از این رو چنانچه پدر و مادر و دیگر خویشاوندان، مؤمن نیز نباشند احترامشان لازم و بر رفع نیازهای آنان تاکید شده است؛ لیکن این ارتباط تا جایی است که به دیگر احکام دین آسیبی نرسد؛ ولی اگر بر اثر این ارتباط، دیگر احکام دین در خطر قرار گیرد نه تنها ارتباط با غیر متدینان لازم نیست بلکه جایز هم نیست.(۱۲)
خدای سبحان فرمود: … سفارش ما به انسان این بود که به وی فرمان دادیم که : پدر و مادرت را سپاسگزار باش، همان گونه که فرمانش دادیم که مرا شکرگزار  باش؛ مبادا فرمان نبری و سپاسگزاری نکنی، که بازگشت همگان به سوی من  است. و اگر پدر و مادرت تلاش کردند که چیزی را که بدان علم نداری – از آن روی که وجود ندارد – شریک من سازی، از آنان پیروی مکن. البته در کارهای دنیا با آنان به نیکی معاشرت کن.(۱۳)
 امام صادق (علیه السلام) فرمود: مردی نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آمد و عرض کرد: ای رسول خدا! خویشاوندان دارم که جز ستم، قطع رحم و دشنام من، کاری نمی کنند، آیا آنان را رها کنم؟ فرمود: در این صورت خدا همه شما را ترک خواهد کرد. پرسید: پس چه کنم؟ فرمود: با کسی که پیوند خود را با تو گسسته پیوند برقرار کن و به آن که تو را محروم ساخته عطا کن و از آن که بر تو ستم کرده در گذر. هرگاه چنین کردی خدا در برابر آنان پشتیبان تو است.(۱۴)
جهم بن حمید از امام صادق (علیه السلام) پرسید:خویشاوندانی که مخالف عقیده دینی من هستند آیا حقی بر عهده ام دارند؟ فرمود: آری، حق خویشاوندی دارند که هیچ چیزی آن را قطع نمی کند و اگر با تو هم عقیده باشند دو حق دارند: حق رحم و حق اسلام.(۱۵)

مراتب خویشاوندی (اولویت در صله رحم)

با توجه به گستره پیوند خویشاوندی از یک سو و ناتوانی انسان ها در رعایت آن با همه خویشاوندان از سوی دیگر، در آیات و روایات به رعایت ترتیب در پیوند خویشاوندی توجه شده است.(۱۶) بر پایه روایات یاد شده مراتب صله رحم به شرح زیرند:
ا. پدر و مادر و از این دو نیز مادر مقدم است؛ ۲. برادران و خواهران؛ ٣. دیگر اقوام نسبی (عشیره: عموها، عمه ها، داییها، خاله ها، عموزاده ها و …)؛ ۴. بستگان سببی (دامادها و …). البته ازدواج زمینه الحوق سبب به نسب را فراهم می کند.
از رسول گرامی (صلی الله علیه و آله) روایت شده: پنج دانه خرما یا پنج گرده نان یا پنج دینار و در همی که انسان به دست می آورد و می خواهد آن را مصرف کند با ارزش ترین انفاق ها آن است که به والدین خود انفاق کند. دوم بر خود و خانواده اش سوم به نزدیکان تهیدستش. چهارم به همسایگان فقیر. و پنجم در راه خدا که از نظر پاداش کمترین است؛(۱۷)یعنی تمام اقسام پنج گانه چون به دستور خدا و در راه اوست ثواب دارند؛ ولی ثواب صدقه از ثواب آن چهار کار خیر کمتر است.
امام حسین (علیه السلام) می فرماید از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) شنیدم می فرمود: [در رعایت حقوق خویشاوندی] از خانواده خود آغاز کن: نخست به مادرت، پدرت، خواهرت، برادرت. سپس با رعایت مراتب نزدیکان، هر یک به تو نزدیک ترند.(۱۸)
به امیرمؤمنان (علیه السلام) نیز فرمود: ای علی! برای نیکی با والدین خود دو سال و برای پیوند خویشاوندی یک سال سفر کن… .(۱۹)

موارد صله رحم

تعبیرهای بیانگر موارد و مصادیق رحم در آیات و روایات عبارت اند از : والدین، مادر، پدر، خانواده، فرزند، دختر، پسر، همسر، شوهر، برادر، خواهر، سایر ارحام نسبی، خویشاوندان سببی مانند پدر زن، مادر زن و داماد و … است .

۱ . تسنیم، ج۲، ص ۵۶۰.

۲. الکافی، ج۲، ص ۳۶۳.

۳ .الکافی، ج ۲، ص ۶۳۶

۴ . الجعفریات، ص ۱۵۳.

۵ . همان.

۶ . الفقیه، ج۲، ص ۶۸.

۷ . مستدرک الوسایل، ج ۱۳، ص ۲۰۵.

۸ . الکافی، ج ۲، ص ۱۵۵.

۹ . همان، ص ۱۵۱.

۱۰. همان، ض ۶۳۶.

۱۱ . همان، ص ۱۵۱.

۱۲ . تسنیم، ج ۲، ص ۵۶۰-۵۶۱.

۱۳. سوره لقمان، آیات ۱۴-۱۵.

۱۴ .الکافی، ج ۲، ص ۱۵۰.

۱۵ . همان، ص ۱۵۷.

۱۶ . همان.

۱۷ . الکافی، ج ۵، ص ۶۵.

۱۸ . الاختصاص، ص ۲۱۹.

۱۹ . الفقیه، ج ۴، ص ۳۶۱.