آسیب هایی که برخی اسباب بازی در تربیت فرزندان دارند
از دیدگاه اسلام، مسئولیت پدر و مادر در اداره و تأمین نیازهای مادی و جسمانی کودک خلاصه نمیشود. پاسخ مناسب به نیازهای روحی، روانی و عاطفی و تربیت صحیح کودک، از وظایف خطیر والدین است.
بر اساس سفارشهای پیشوایان دین:، پدران و مادران باید کودکان خود را بر پایه و اصول دینی و مذهبی تربیت کنند. امام سجاد در تبیین این مسئولیت مهم میفرماید:
«أَمَّا حَقُ وَلَدِکَ فَاَن تَعْلَمَ أَنَّهُ مِنْکَ وَمُضَافٌ إِلَیکَ فِی عَاجِلِ الدُّنْیا بِخَیرِهِ وَشَرِّهِ وَأَنَّکَ مَسْئُولٌ عَمَّا وُلِّیتَهُ مِنْ حُسْنِ الْأَدَبِ وَالدَّلَالَهِ عَلَى رَبِّهِ وَالْمَعُونَهِ لَهُ عَلَى طَاعَتِهِ فِیکَ وَفِی نَفْسِهِ فَمُثَابٌ عَلَى ذَلِکَ وَمُعَاقَبٌ فَاعْمَلْ فِی أَمْرِهِ عَمَلَ الْمُتَزَینِ بِحُسْنِ أَثَرِهِ عَلَیهِ فِی عَاجِلِ الدُّنْیا الْمُعَذِّرِ إِلَى رَبِّهِ فِیمَا بَینَکَ وَبَینَهُ بِحُسْنِ الْقِیامِ عَلَیهِ وَالْأَخْذِ لَهُ مِنْه؛[۱]
حقّ فرزند بر تو، این است که بدانی وجود او از وجود تو است و نیک و بدهای او در این دنیا، وابسته به تو است. بدان که مسئول و موظفی فرزندت را بر آداب و اخلاق پسندیده پرورشدهی، او را به خداوند بزرگ راهنمایی کنی و در اطاعت و بندگی پروردگار یاری‌اش نمایی. به رفتار خود در تربیت فرزندت توجه کنی، پدری باشی که به مسئولیت خویش آگاه است و میداند که اگر به فرزند خود نیکی کند، در پیشگاه خداوند اجر و پاداش دارد و اگر درباره او بدی نماید، سزاوار مجازات و کیفر خواهد بود.»
دوران کودکی، زمان طلایی تربیت است؛ چراکه آموزش در دوران کودکی، به مثابه حکاکی و نقاشی بر روی سنگ است که به‌آسانی قابل محوشدن و به دست فراموشی سپردن نیست.(۲) در روایتی دیگر، حضرت علی۷ قلب نوجوان را همانند زمین کاشته‌نشده که آماده پذیرش هر بذری است، ارزیابی کرده است.
«وَإِنَّمَا قَلْبُ الْحَدَثِ کَالْأَرْضِ الْخَالِیهِ مَا أُلْقِی فِیهَا مِنْ شَیءٍ قَبِلَتْهُ فَبَادَرْتُکَ بِالْأَدَب قبل ان یقسو قبلک و یشتغل لبک (۳) دل نوجوان، مانند زمین خالى است که هرچه در آن افکنده شود، آن را مى‌پذیرد. پس، من پیش از آنکه دلت سخت گردد و خِردت مشغول شود، به ادب و تربیتِ تو شتافتم.»
بخش مهمی از شخصیت انسان، در دوران کودکی شکل میگیرد. کودک برای آنکه نگاهش به زندگی و محیط پیرامونش کامل شود، وسایل اطراف خویش را با دستانش لمس میکند و از راه احساسات، آنها را درک مینماید. در نتیجه، برداشتهای ابتدایی او، نقش بسزایی در برداشتهای بعدی او بر جای می‌گذارد.
اسباب بازیها و کارکرد های آن
بازی و اسباب‌بازی، سهم قابل توجهی در دوران کودکی دارد. کودک بیشتر اوقات خود را صرف بازی میکند و در این کار، از اسباببازیهای رایج بهره‌میگیرد یا از وسایل پیرامونی، برای خودش اسباب‌بازی میسازد. ازاینرو، میتوان ادعا کرد که اسباب‌بازی، یکی از مهم‌ترین عوامل سبک‌ساز و تأثیرگذار در شخصیت کودکان و نوجوانان است.
در آموزههای دینی، مراحل تربیتی کودک به سه دوره هفت‌ساله تقسیم شده است؛ هفت سال اوّل، مرحله سیادت کودک است؛ هفت سال دوم، زمان تعلیمپذیری و فرمان‌برداری است و سومین هفت سال، سنّ نظرخواهی و مشورت است.(۴) مهم‌ترین کار کودک در هفت سال اولِ زندگی، بازی است. امام صادق فرمود: «طفل، تا هفت سال باید بازی کند.»(۵)
سیره پیشوایان دین: نیز بر این ادعا مهر تأیید میزند؛ برای نمونه، بهترین لحظات زندگی امام حسن و امام حسین، هنگام بازی ایشان با جدّ بزرگوارشان، رسول خدا و پدر بزرگوارشان حضرت علی بوده است. بر اساس گزارشهای تاریخی، در برخی موارد، پیامبر اسلام سجده نماز خود را طولانی میکرد تا امام حسن که کودکی پُر جست‌وخیز بود و به زحمت بر پشت پیامبر سوار میشد، بازی کند.(۶)
از دیدگاه امام کاظم بازیگوشی کودکان در خُردسالی، سبب بردباری و صبوری آنها در بزرگسالی است: «تُسْتَحَبُّ عَرَامَهُ الصَّبِی فِی صِغَرِهِ لِیکُون حَلِیماً فِی کِبَرِه؛(۷) خوب است کودک در سنین خردسالی بازیگوش باشد؛ تا در سنین بزرگسالی بردبار و صبور شود.»
بر مبنای دستورات اسلامی، محروم‌کردن کودکان از اسباببازیهای طبیعی و یا بازی در طبیعت، شایسته نیست؛ چراکه انسانِ پرورش‌یافته در دامن طبیعت، از نظر جسمی، روحی و روانی سالمتر خواهد بود.
سهل‌بن‌سعد میگوید: «مَرَّ رَسُولُ اللهِ عَلی صِبیَانٍ وَهُم یَلعَبُونَ بِالتُّرَابِ فَنَهاهُمْ بَعضُ أَصحَابِ النَّبِی فَقَال دَعْهُمْ فَاِنَّ التُّرابَ رَبِیعُ الصِّبْیانِ؛(۸) رسول خدا به کودکانی برخورد که خاک‌بازی میکردند. یکی از یاران پیامبر آنها را از این کار منع کرد؛ اما پیامبر فرمود: رهایشان کن؛ زیرا خاک، بُستان کودکان است.»
اسباب‌بازی، کارکردهای متنوعی دارد؛ رشد اجتماعی کودک، آموزش احکام و معارف دینی، رشد عاطفی کودک، تفریح، بهداشت روانی، آموزش و مهارت حلّ مسئله، بخشی از کارکردهای مثبت اسباب‌بازی است.(۹)
کارکردهای اسباب‌بازی، در دو دسته آشکار و پنهان قرار میگیرند. کارکردهای آشکار آن، همان تفریح، سرگرمی و آشنایی با مفاهیمی مانند اندازه و حجم، یا شناخت رنگهای گوناگون و ایجاد خلاقیت در کودکان است؛ اما کارکرد پنهان اسباب بازی، به صورت غیرمستقیم به کودکان القا میشود. ازاینرو، ممکن است یک اسباب‌بازی، از نظر جذابیتهای ظاهری خوشایند کودک و حتی والدین باشد؛ ولی کارکردهای نهفته آن، آسیبهای فرهنگی و اجتماعی فراوانی را به همراه داشته باشد. اگر اسباب بازی با جنس، رده سنّی، فرهنگ و آداب و رسوم کودکان متناسب نباشد، آسیبهای فراوانی را به بار خواهد آورد.
آسیب شناسی اسباب بازی
یکی از امور طبیعی در دوران کودکی، شبیهسازی است. کودکان دوست دارند شبیه چیزهایی که دوست دارند، باشند. اگر اسباب بازیها و به‌ویژه عروسکهایی که در اختیار کودکان قرار دارد، با ارزش‌ها و فرهنگ دینی سازگار نباشد، نتیجه مطلوبی از آن به دست نمیآید. در ادامه، برخی از مهم‌ترین آسیبهای توجه‌نکردن به معیارهای انتخاب اسباب‌بازی سالم را ارائه می‌نمایید.
۱. بد آموزی فرهنگی
جامعه ما بر پایه فرهنگ و باورهای مذهبی شکل گرفته و انتظار میرود دختران و پسران آن، یعنی زنان و مردان آینده، با ارزش‌هایی مانند عفاف وارد اجتماع شوند. اُنس‌گرفتن کودکان با عروسکهای نیمه‌برهنه که کودک دوست دارد در نقش آن ظاهر شود و یا مانند او آرایش کند و لباس بپوشد، زمینه نهادینه سازی فرهنگ حجاب و عفاف را برای ایشان با چالش جدی روبه‌رو میکند.
وقتی نونهالان ما با شخصیت‌های کارتنی و اسباب بازیهایی مانند مرد عنکبوتی یا سوپرمن آشنا میشوند، خشونت و قهرمان پردازیهای غربی درون آنها شکل میگیرد. تحقیقات نشان داده، بسیاری از بازیها و اسباببازیهای جدید، رفتارهای پرخاشگرانه‌ای را القا میکنند که در افزایش جرم و بزهکاری و تربیت نسل خشن و کینه‌جو تأثیر بسزایی دارد.
بیشتر اسباببازیهای موجود در بازار ایران، وارداتی است که معمولاً با اهداف و کارکردهای ویژهای طراحی و ساخته میشوند و به‌تدریج ذوق و سلیقه و هنجارهای رفتاری کودکان را تحت تأثیر قرار میدهند. ازاینرو، امروزه، کودکان ما مورد هجمه انواع ضدّ ارزش‌ها، الگوها و سبکهای پوشش و آرایش جدید قرار گرفته اند.
امروزه، جهان غرب از طریق صنعت اسباب بازی، گام مهمی در انتقال ارزش‌ها و باورهای اجتماعی مورد نظر خود برمیدارد و با زیرکی تمام، زندگی به سبک غربی را در بین کودکان نهادینه میسازد. اسباببازیهای خارجی، کودکان دختر را به جای آشنایی با حسّ مادری به آرایشگران ماهر، و پسران را به مردانی بیبندوبار و خشن تبدیل میکند.
عروسک باربی، یکی از نمودهای ترویج سبک زندگی و تفکر غربی از طریق اسباب بازی است. به اعتقاد کارشناسان، عروسک باربی که توسط کمپانی متل در آمریکا ساخته شده، تنها یک عروسک نیست؛ بلکه سلاح کارآمدی در صحنه نبرد فرهنگی است. باربی، نماد یک زن ۱۹ یا ۲۰ ساله است؛ زنی به نام لیلی که در خیابان‌های آلمان ولگردی میکرد و پس از جنگ، به عنوان زنی محبوب، خودفروشی را پیشینه خود کرد.
طراحی چهره این عروسک، به‌گونهای اغراق‌آمیز جامع بیشتر زیباییهای متصور است. موی بور و طلایی، گردن باریک و کشیده، گونههای برآمده، دماغ و دهان کوچک، چشمان درشت و آبی، چهره شاداب و پوست روشن، مجموع اعضای چهره باربی را شکل میدهد.
لباسهای ظریف، خوش‌دوخت و خوش‌رنگ باربی، محصول کار بزرگ‌ترین طراحان لباس دنیاست که در کمپانی متل(۱۰) گرد هم جمع شده اند. تاکنون هیچ عروسکی به اندازه باربی لباس زیبا، متنوع و اشرافی بر تن نکرده است و این، تنها به دختری اختصاص دارد که نماینده فرهنگ آمریکایی و نمایشگر یک زن تمام‌عیار آمریکایی است. عریانگرایی، اشرافگرایی و مصرف گرایی، از مؤلفه‌های اصلی لباس باربی است؛ لباسهایی که زرق و برق خیره‌کننده آن، جلوههای شهوانی اندام باربی را بیشتر میکند.
طراحان باربی، برای آنکه بتوانند نقش تربیتی او را بیشتر جلوه داده و پاسخگوی سلایق گوناگون باشند، او را در نقشهای متنوعی ظاهر کردهاند. باربی پرستار، باربی معلم، باربی خلبان و باربی خواننده، از جمله نقشهایی است که باربی در آن ظاهر شده است. همچنین، این عروسک با حفظ استیل بدنی و اصالت آمریکایی خود، در رنگها و ملیتهای مختلفی مانند: باربی هندی، آفریقایی، چینی و لهستانی نیز ظاهر شده است.
باربی با گرفتن نقش سیاسی و تمسخر ارزشهای والای اسلامی مانند شهادتطلبی، آن را امری غیرمنطقی و منفور جلوه میدهد. باربی انتحاری و شهادت‌طلب که بعد از فریاد «الله اکبر» با فشاردادن ضامن کمربند انتحاری اش منفجر میشود، در پی آن است تا فرهنگ شهادتطلبی را در میان مسلمانان نازیبا و منفور جلوه دهد و آن را به باد سخره گیرد.(۱۱)
بازی کودکان با باربی، پیامدهای منفی نظیر: بلوغ زودرس، سوء تغذیه و مصرفگرایی و تجمل را به همراه دارد؛ به همین سبب، صدها نفر از زنان و مردان در آلمان، بر ضدّ این عروسک راهپیمایی اعتراض‌آمیز بر پا کردند.(۱۲)
۲. القای مفاهیم جنسی
از مهم‌ترین وظایف دینی والدین، تربیت جنسی کودکان است. بسیاری از انحرافات جنسی در بزرگسالی، در دوران کودکی افراد ریشه دارد. مقصود از تربیت جنسی، آن است که فرد در دورههای رشد خود، از جمله دوران کودکی، به‌گونهای پرورش یابد که با جنسیت خود آشنا شده و آن را بپذیرد، قدردان وجود خویش باشد و به آن افتخار کند. نقش مرد یا زنبودن از لحاظ اجتماعی را فراگیرد، احکام و آداب دینی در ارتباط با مسائل جنسی مربوط به رابطه با همجنس و جنس مخالف را یاد بگیرد، آمادگی روانی برای ازدواج و تشکیل خانواده را پیدا کند، با مسائل مربوط به زندگی خانوادگی و روابط با همسر آشنا شود و در سایه آن، به آرامش برسد؛ به‌گونهای‌که عواطف و فعالیتهای جنسی خویش را در جهت قرب به خدا و جلب خشنودی او به‌کار گیرد.(۱۳)
هدف از تربیت جنسی کودکان، به‌وجودآوردن شرایط مناسب برای رشد سالم جنسی، شناخت و انتظار درست از هویت جنسی، ارضای صحیح و بهنجار غریزه جنسی، پیشگیری از انحراف‌های جنسی و ایجاد زمینه پاک‌دامنی در جامعه و آمادهسازی دختر و پسر برای زندگی سالم خانوادگی است.
پیشوایان معصوم: برای زمینه سازی تربیت صحیح جنسی کودکان، سفارشهای بسیاری به والدین داشتهاند. یکی از این توصیهها، داشتن حریم خصوصی برای والدین است و اینکه والدین ارتباطات ویژه خود را در فضایی دور از محل حضور کودکان انجام دهند. امام صادق۷ در روایتی از پیامبر اکرم۹ نقل میکند:
«وَالَّذی نَفسی بِیدِهِ لَو أنَّ رَجُلاً غَشِی امرَأَتَهُ وفِی البَیتِ صَبِی مُستَیقِظٌ یراهُما ویسمَعُ کَلامَهُما ونَفَسَهُما ما أفلَحَ أبَدا؛ إذَا کَانَ غُلاماً کَانَ زانِیاً، أو جارِیهً کَانَت زَانِیهً؛(۱۴) سوگند به کسی که جانم در دست اوست! اگر کسی با همسرش درآمیزد و در اتاق کودکی بیدار باشد که آنان را ببیند و سخن‌گفتن و صدای نفس ایشان را بشنود، هرگز رستگار نمیشود. اگر پسر باشد، مرد زناکار و اگر دختر باشد، زنی زناکار میشود.»
بر اساس تحقیقاتِ صورت‌گرفته، بیشتر کودکان به اسباببازیهای خارجی علاقه دارند(۱۵) و والدین نیز برای جلب رضایت آنان، این گونه اسباب‌بازیها را میخرند. امروزه در فرهنگ غرب، طرز تفکر غالب آن است که در همه زمینه ها از انگیزههای جنسی استفاده میشود و این نگرش، دنیای بیآلایش کودکان را نیز تحت تأثیر قرار داده و مضامینی مانند برهنگی و مسائل جنسی در حریم بازیها و اسباب بازی کودکان وارد شده است.
روبه‌روشدن کودک با عروسکهایی که دارای بدنهای بسیار انعطاف پذیر و نیمه‌عریان هستند و برخی از قسمتهای بدن آنان برجسته شده و القاکننده مفاهیم جنسی است، بیتردید، حسّ کنجکاوی و غریزه جنسی او را تحریک مینماید و در گذر زمان، زمینه بروز مشکلات جنسی را برای او به وجود می‌آورد.(۱۶)
در برخی از بازیهای رایانه ای مانند بازی سیمز،(۱۷) بازیکن در ابتدای بازی، جنسیت، سن، نژاد، اندام، نوع پوشش و حتی آرایش صورت و زیور آلاتش را انتخاب میکند و آرزوهای درونی خود را در فضای بازی نمود عینی میبخشد. در ادامه بازی، با مفاهیمی مانند هم‌جنسگرایی و ارتباط با جنس مخالف آشنا شده و آزادانه میتواند ارتباطهای متنوعی را تجربه کند. از این طریق، کودکان و نوجوانان با بسیاری از مفاهیم جنسی آشنا شده، زمینه انحراف جنسی آنان و مسائلی نظیر بلوغ زودرس برای آنها فراهم میشود.
۳. کم تحرکی و اختلالات جسمی
اسباب بازی مفید، علاوه بر پرورش قوای روحی و عاطفی و رشد خلاقیت کودکان، باید مهارتهای جسمی کودک را نیز افزایش دهد تا کودک در ضمن بازی، از تواناییهای جسمی خود آگاه شود و آنها را به‌کار اندازد. امروزه، با گسترش نسل جدید بازیها، به‌ویژه بازیهای رایانه ای و تلفن همراه، سلامت جسمی کودکان با چالش‌های جدّی مواجه شده است.
کودکان به جای اختصاص زمانی به فعالیتهای بدنی و ورزشی، به دنبالبازیهای رایانهای میروند و با انجام این بازیها، به واسطه مصرف‌شدن میزان کم انرژی و فقدان تحرک، متابولیسم بدن کاهش یافته و اضافه وزنِ آنان را در پی دارد.
توصیه پیشوایان دین: به بازیها و ورزشهایی مانند: شنا، اسب سواری و تیراندازی را در این راستا میتوان ارزیابی کرد. در روایتی، حقّ فرزند بر پدر این گونه بیان شده است:
«حقّ فرزند بر پدر، این است که مادرش را گرامی دارد و نامش را نیکو سازد و کتاب خدا را به او بیاموزد و او را پاک گرداند و به او شنا یاد دهد.»(۱۸)
۴. اختلالات در فرآیند اجتماعی شدن
یکی از پیامدهای بازیهای جدید، مسئله اعتیاد به این بازیها و اختلال در فرایند اجتماعی شدن کودکان است. اسباببازیهای خودکار و یا بازیهای رایانه ای و موبایلی، معمولاً بازیهایی فردی هستند و بیشترین ارتباط کودک در این بازیها، با اسباب‌بازی، تصاویر، داده‌ها و اطلاعات موجود در صفحه کامپیوتر یا تلفن همراه است و این، به معنای دورشدن از جمع همسالان است. استفاده زیاد از این ابزار، به معنای جداشدن از تعامل و ارتباط از گروه همسالان است و نتیجه این جایگزینی، به‌تدریج، اعتیاد به بازی خواهد بود.
در سیره تربیتی اهل بیت عصمت و طهارت:، نمونه های فراوانی وجود دارد که ایشان زمینه انجام بازیهای گروهی میان همسالان را ایجاد کرده و خود نیز وظیفه داوری آن را بر عهده میگرفتند. تمرین خط توسط امام حسن و امام حسین در زمان کودکی و داوری توسط حضرت زهرا و حضرت علی و پیامبر اسلام، نمونهای از بازیهای دسته‌جمعی است.(۱۹) در روایتی، چنین آمده است:
«پیامبر، امام حسین را دید که با کودکان مشغول بازی بود. پیامبر جلو آمد و یکی از دست‌هایش را باز کرد. طفل، گاهی از این طرف و گاهی از آن طرف، از دست رسول خدا۹ فرار میکرد و پیامبر خدا به خنده گرم و دلنشین او میخندید. سرانجام، او را گرفت. یکی از دست‌ها را زیر چانه طفل و دست دیگر را پشت سر او قرار داد و او را بالا آورد و بوسید و گفت: «أَنَا مِنْ حُسَینٍ وَحُسَینٌ مِنِّی أَحَبَّ اللَّهَ مَنْ أَحَبَّ حُسَیناً حُسَینٌ سِبْطٌ مِنَ الْأَسْبَاطِ؛(۲۰) من از حسین، و حسین از من است. هرکس حسین را دوست بدارد، خداوند دوستش دارد. حسین، یکی از اسباط پیامبران است.»
بر اساس این روایت، پیامبر نه تنها فرزندان خود را از بازی با همسالان بازنمیداشت، بلکه مشوق آنها بود و گاه خودش نیز هم‌بازی آنان میشد. این امر، نشانگر اهمیت بازیهای گروهی و ضرورت حضور کودک در جمع همسالان برای طی‌کردن فرایند اجتماعی شدن است