موضع امام در دوره بنی صدر/ رفع اختلاف و دفع زمینه های وحدت زدا
حجت الاسلام سید احمد خمینی، مواضع امام (ره) را در دوره بنی صدر به سه مرحله تقسیم می کند:
مرحله اول : هنوز امام نمی خواستند صریح موضع بگیرند و می خواستند حتی المقدور هر دو طرف را به صورتی راهنمایی نمایند تا اینکه با همان وضع بشود کارکرد و به همراه آن سخنرانی ها بود که مردم هم نمی توانستند موضع امام را دقیقا تشخیص دهند و به دنبال آن حرکت کنند. امام مصلحت می دیدند از بنی صدر تعریف کنند و از طرف مقابل هم تعریف و یا هم به بنی صدر و هم طرف مقابل اشکال کنند.
مرحله دوم: مرحله ای که امام کم کم مردم را به سمتی حرکت می دهند تا آنان به راحتی خوب را از بد در این مورد تشخیص دهند. مثلا می گویند: هر کس جمهوری اسلامی را تضعیف نماید در راه امریکا قدم بر می دارد. هر کس موجب اختلاف شود و حاضر نباشد به قانون عمل کند وابسته به اجانب است. هی نگویید«من» بگویید «مکتب من» مردم به اسلام رأی دادند. ما قوانین اسلام را چه حدود و چه سایر قوانین آن را مو به مو عمل می کنیم. با گروه ها همراه نشوید. دادگاه های انقلاب را تعضیف نکنید. هر کس گفت در زندان های ایران شکنجه است مطمئن باشید با عوامل خارجی بی ارتباط نیست. مردم کم کم متوجه شدند، دوستان ما که نه دولت را تضعیف می کردند و نه شورای عالی قضایی را و نه گفته بودند شکنجه و نه با حدود اسلام مخالف بودند و نه می گفتند «من» پس چه کسی است که علنا این حرف ها را می زند؟ بنی صدر است. پس امام مقصودشان بنی صدر است.
مرحله سوم : مرحله صراحت است که فرمودند: هر چه گفتم فایده نکرد باید برود درست بشود و این آن چیزی بود که وقتی آقایان مدنی و دستغیب و صدوقی و طاهری خدمت امام
رسیدند که ما چه کنیم؟ فرمودند که برداشتن بنی صدر فقط چند دقیقه و یا چند ساعت وقت می خواهد شما نگران نباشید.(۲)
مطبوعات و تفرقه افکنی
داستان مطبوعات در زمینه تفرقه افکنی و تشنج آفرینی بسیار غم انگیزتر از اختلاف آفرینی ها و تنش آفرینی های گروه ها و احزاب بود. فعالیت مطبوعات در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی و ماه های پس از تأسیس جمهوری اسلامی نسبت به سابق تفاوت چشم گیری یافت. گروهی از نشریات توفیقی به همراه نشریات جدید که بالغ بر ۴۰۰ نشریه بود به بازار تبلیغات روانه شدند. قدرت مطبوعاتی طرفداران انقلاب اسلامی خط امام در برابر خیل عظیم نشریات منتشر شده سایر گروه ها و افراد، اندک و غیر قابل توجه بود. خطوط اصلی مطبوعات دراین ایام بزرگ کردن چهره های مختلف، تبلیغ، گسترش عقاید و خطوط غیر اسلامی، مخالفت با خط رهبری، تلاش برای تجزیه رهبری با ایجاد چهره های مصنوعی یا کاستن از از میزان برد پیام و روش امام (ره) تضعیف سیاست و اقدامات جمهوری اسلامی، تشدید و تقویت آشوب ها و تشنج ها، ترسیم فضای بی ثبات و نامطمئن از نظام جمهوری اسلامی، تبلیغ بر ضد دین و احکام اسلامی،اهانت به روحانیت و شخصیت و نهادهای مذهبی، وارد کردن انواع اتهامات به نظام نوپای اسلامی، تحریک اقوام و مردم شهرهای مختلف و… بود و در یک کلمه به عنوان پایگاه دشمن عمل می کردند. در میان این نشریات روزنامه های آیندگان، بامداد، پیغام امروز، نشریه مجاهد، میزان و انقلاب اسلامی بیشترین تحرک و فعالیت را داشتند. به عنوان نمونه در خصوص تبلیغ جدایی دین از سیاست می توان به تاریخ ۵۸//۳/۶، ۵۸/۳/۲۱، ۵۸/۴/۲۰ و ۵۸/۵/۳ روزنامه آیندگان و تاریخ ۵۸/۴/۲۰ و ۵۸/۶/۱۱ روزنامه بامداد رجوع کرد. در خصوص اهانت به مقدسات و مردم مؤمن و متدین، به روزنامه آیندگان تاریخ ۶۰/۳/۱۳ و ۶۰/۲/۱۲ و در
#خصوص اتهام زدن به نظام اسلامی و نهادهای قانونی آن می توان به نشریه پیغام امروز تاریخ ۵۸/۲/۲۳، ۵۸/۲/۲۴ و ۵۸/۲/۱۸ و روزنامه آیندگان تاریخ ۵۸/۳/۱۶ و روزنامه آزادگان تاریخ ۵۸/۴/۷ و روزنامه انقلاب اسلامی تاریخ ۵۸/۹/۱ رجوع کرد.
نقش تنش آفرینی و وحدت زدایی مطبوعات به نحوی بروز و ظهور کرد که حضرت امام ناگزیر شد در تاریخ ۵۹/۱۲/۴ به شدت نسبت به روش حاکم بر مطبوعات انتقاد کند و فرمود:
یک کلمه هم با کسانی که قلم دستشان است و زبان در اختیارشان و آن این است که شما همه وهمه ملت می دانند که همه ما باید کوشش کنیم، در اینکه وحدت ایجاد کنم. در اینکه هماهنگی بین جناح ها و گروه ها ایجاد کنیم… و چماق قلم بالاترین چماق هاست که فسادش صدها برابر چماق های دیگر است. آنهایی که می خواهند صحبت بکنند و خصوصا در این چند روز زیاد هم هستند باید توجه بکنند به اینکه قبل از اینکه می خواهند صحبت بکنند بنشینند و با خودشان فکر بکنند که این زبان چماق است و می خواهد به سر یک دسته دیگر کوبیده بشود یا اینکه این زبان رحمت است و برای وحدت!… برادرهای ما توجه داشته باشید در گفتار شما در نوشتار شما اگر خدای ناخواسته یک تفرقه ای ایجاد شود یک سرکوبی بخواهید از دشمنان به خیال خودتان از رقیب های خودتان بکنید… خدا را در نظر بگیرید. این گویندگان! ای نویسندگان! ای کارکنان مملکت ! ای کارمندان اداری و کشاورز و همه! خدا را در نظر بگیرید…. بزرگ ترین معصیت در کشور ما، ایجاد اختلاف است. ایجاد نفاق است.(۳)
حضرت امام به منظور رفع اختلاف ودفع زمینه های وحدت زدا در برابر مطبوعات دو شیوه را به کار گرفتند:
۱. شیوه نصیحت و ملایمت
۲. شیوه برخورد و ایجاد محدودیت
شیوه اول دو بعد داشت. بعد ایجابی و ارائه رهنمود و نصیحت و بعد سلبی و انتقادی. در
بعد ایجابی حضرت امام تأکید می کردند که مطبوعات باید مثل معلمین باشند که مملکت و جامعه را تربیت می کنند. آرمان ملت را منعکس کنند و به گسترش تعالیم و اخلاق اسلامی بپردازند و موجبات وحدت ملی را فراهم سازند. ضمن اینکه انتقاد سازنده و سالم را دنبال می کنند، خدمات جمهوری اسلامی را نیز بیان کنند و روحیه تلاش و امید به زندگی را در جامعه افزایش دهند.
در بعد سلبی و انتقادی، حضرت امام از نوشته های اختلاف انگیز، ترفندهای ژورنالیستی، تلاش برای رضایت منحرفین، شایعه پراکنی، توهین و اهانت به مقدسات، دروغ پراکنی، ایجاد روحیه یأس و ناامیدی،دامن زدن بر مصرف گرایی و تجمل گرایی و… انتقاد می کردند و پرهیز از این نوع شیوه های مطبوعاتی را به ارباب جراید گوشزد می نمودند. زمانی که شیوه اول،کارآمدی لازم را در اصلاح و پالایش مطبوعات از دست داد، حضرت امام متوسل به برخورد جدی تری شدند. یکی از برخوردهای امام به همین دوره بر می گردد که عدم پایبندی ارباب جراید به امنیت و مصالح کشور و اخلاق مطبوعاتی، فضای بسیار متشنجی را در جامعه حاکم کرده بود. از این رو امام (ره) به طور جدی وارد شدند و فرمودند:
با اهمیتی که مطبوعات و نقشی که در ساختن جامعه دارند با گذشت بیش از یک سال از برقراری جمهوری اسلامی باز دیده می شود که بسیاری از مطبوعات در خط انقلاب نیستند و اصلاحات بنیادی در آنها باید تحقق یابد که اشخاص منحرفی که موجب این
امورانحرافی می شوند دستشان از این رسانه های گروهی کوتاه شود.(۴)
بنابراین پس از ۱۴ روز از سخنان امام راحل، دادستان انقلاب در مورخ ۱۲ اردیبهشت ماه ۱۳۵۹ توقیف چهل نشریه را اعلام کرد.
چالش قومیت ها
دعوت به وحدت و همگرایی در این دوره به تناسب حوزه های ضد وحدت و عوامل گریز از مرکز، از وسعت زیادی برخوردار بود. از جمله وجود قومیت ها و زبان های مختلف در داخل کشور زمینه سوء استفاده از این بستر را برای دشمنان انقلاب به وجود آورده بود. دشمنان خارجی مانند: امریکا، سلطنت طلب ها، ساواکی ها و گروه هایی که با اسلامیت جمهوری اسلامی مخالف بودند از این زمینه جهت درهم شکستن وحدت و یکپارچگی ملت ایران بهره برداری کرده و غائله کردستان، سیستان، ترکمن صحرا و… را به وجود آوردند و با تمسک به خودمختاری قومی، به انقلاب اسلامی ونهال نوپای جمهوری اسلامی ضربه زدند. در این شرایط حضرت امام در عین قبول کثرت قومی به وحدت ملی در ورای این قومیت ها توجه کردند و از آنجایی که مردم ایران عموما مسلمان هستند، عامل اسلام را در جهت تحکیم وحدت همه قومیت ها توصیه فرمودند.
چالش اختلافات شیعی و سنی
اختلافات شیعی و سنی نیز یکی دیگر از ضرورت های تکوین گفتمان وحدت در این دوره بود. در واقع در خصوص اختلاف شیعی و سنی دو هدف داخلی و خارجی از سوی استکبار جهانی لحاظ شده بود. در داخل تلاش کردند تا مناطق سنی نشین کشور را که عمدتا در مناطق مرزی سکنی داشتند، علیه حکومت مرکزی بشورانند و از این طریق فشارهای سنگینی بر نظام
تازه تأسیس شده وارد آورند. از سوی دیگر درصدد بودند با تحریک کشورهای اسلامی که اغلب دارای مذهب سنی هستند روابط ایران را با جهان اسلام مختل کنند. از این رو حضرت امام در این خصوص سخنان فراوانی دارند. ایشان از یک سو با روشنگری درباره ترفندهای و توطئه های استکبار جهانی، شیعیان و سنیان را از اختلاف پرهیز می دادند و از سوی دیگر مکانیزم های مختلفی برای بستر سازی وحدت و همگرایی فراهم می ساختند.
چالش اختلاف حوزه ودانشگاه
اختلاف دو قشر حوزه و دانشگاه نیز یکی از نقشه های دشمنان نظام جمهوری اسلامی در این دوره بود. در حالی که وحدت نیروهای فرهنگی و دینی کشور، بیش از هر چیز دیگر (هم قبل و هم بعد از پیروزی انقلاب) مورد نظر امام بود و با هوشیاری منحصر به فرد خویش تا حد امکان دو قشر روحانی و دانشگاهی را به هم نزدیک و آن دو را به یکدیگر معرفی می کردند و معتقد بودند که وحجدت آن دو موجب پیشرفت جامعه و زمین خوردن ابرقدرت ها و جلوگیری از چپاول آنها خواهد شد.(۵)
اما توطئه دمشنان باعث شد که بلافاصله پس از پیروزی انقلاب، اختلاف بین این دو قشر اوج گیرد. فلذا امام (ره) در مورخ ۵۸/۴/۱۵ به این دو قشر هشدار دادند که از طرح چنین دعواهایی بپرهیزند و مراقب تحریکات بدخواهان و دشمنان نظام باشند.
طرح یک اختلاف بزرگی بین روحانیون و دانشگاهی ریخته شد، یک جزوه می دهد، لعن می کند یک کسی را، یک جزوه می دهد تعریف می کند از کسی. هر دو خلاف است. هر دو امروز غلط است. دست بردارید از نادانی، شما را تحریک نکنند. این تفرقه امروز خیانت به اسلام است. با هر اسمی که باشد، امروز سر ولایت امیرالمؤمنین اختلاف کردن خیانت به اسلام است. امروز این حرف ها را طرح نکنید.(۶)
در واقع حضرت امام (ره) به فراست دریافته بودند که این اختلافات ـ که زمینه های آن از قبل وجود داشت ـ نقشه ای است که دشمنان نظام آن را طراحی کرده اند و از سوی دیگر، با توجه به فضای سیاسی اجتماعی جامعه و تحکیم نیافتن پایه های نظام، اختلاف بین این دو قشر به سایر قشرها تعمیم خواهد یافت. معظم له در مورخ ۵۸/۴/۱۴ در جمع دانشجویان مشهد با توجه به این توطئه می فرماید :
سراین نکته که یک نفر آدم که آیا خیلی آدم خوبی یا خیلی آدم بدی است، یک دسته ای بگویند بالای منبر و پایین منبر که این آدم کافر است و یک دسته ای هم بگویند که این آدم مسلم است و خیر ازاولیاء است نتیجه چی؟ نتیجه این است که شماها از اینها جدا، اینها از شما جدا. هر دو در مقابل هم ایستاده اید و آن وحدت کلمه ای که داشتید از دست دادید، سر هیچی،… و جدا شدن از هم، اسباب این می شود که سایر قشرها هم از شماها جدا شوند. این اختلافات اسباب این می شود که این نهضت نتواند کار خودش را عملی کند… با همین تفرقه افکنی ها ما را چاپیدند و بردند و بر ما حکومت کردند و جوان های ما را در حبس آن قدر زجر دادند و روحانیون ما را آن طور که دیدید کردند و سایر اقشار هم این طور… (۷)
در کنار درگیری های حوزه و دانشگاه غائله دانشگاه نیز از جمله حوادث غمباری است که در همین دوره اتفاق افتاد و گروه ها و احزاب اعم از لیبرال ها، کمونیست ها و منافقین که خود را در مقابل اندیشه های حضرت امام (ره) و نظام برخاسته از آن می دیدند و دانشگاه را به عنوان پایگاه فعالیت های سیاسی و فکری و به تعبیر حضرت امام «اتاق جنگ» خود انتخاب کرده بودند و علیه نظام و پایه های فکری و عقیدتی و ایمانی و شخصیت ها و رهبران آن به توطئه چینی پرداختند و درگیری و تشنج و اختلاف را در جامعه فراهم ساختند که سرانجام به تعطیلی دانشگاه ها منجر شد.
در مجموع عوامل مخل وحدت از چند ناحیه به وحدت ملی آسیب رساند:
ـ گروها و احزابی که علقه ای به نظام و انقلاب و حاکمیت جدید نداشتند.
ـ روزنامه ها و نشریاتی که به عنوان پایگاه و ارگان حزبی عمل می کردند. نظیر روزنامه های آیندگان، بامداد، میزان، صبح آزادگان، پیغام امروز، انقلاب اسلامی، مجاهد و صدها نشریه دیگر که بدون توجه به مصالح ملی بر تفرقه و اختلاف، دامن می زدند.
ـ دشمنان خارجی که از منافع و مطامع دیرینه خود محروم شده بودند.
مجموعه عوامل ذکر شده، فضای داخلی جامعه را در وضعیت بسیار حساس و ویژه ای قرار داده بود. از آنجا که این وضعیت، ماهیتی امنیتی و براندازانه داشت سبب شد امام راحل برای حفظ و حراست از موجودیت و هستی انقلاب و نظام، وحدت ملی را از مجاری غیر از توصیه و نصیحت پی گیری کنند و پس از آن با خارج شدن عوامل مخل از صحنه سیاسی و ساماندهی نهادها و گروه های وفادار به نظام، آرامش و وحدت ملی به جامعه بازگردانیده شد.
در حقیقت «سیاست تجدید» زمانی اتخاذ شد که گروه ها به فاز توطئه و براندازی انقلاب و نظام وارد شده بودند و همچنین نشریات و روزنامه ها به پایگاه دشمنان تبدیل شدند و علیه وحدت ملی، انقلاب و پایه های اساسی نظام به توطئه می پرداختند. در حالی که اندیشه اساسی امام راحل در خصوص وحدت، «وحدت در عین کثرت» بود. بدین معنی که سعی اولیه و اصلی امام راحل این بود که همه گرایش ها و گروه ها در سایه نظام اسلامی با رعایت موازین قانونی، مصالح ملی و اسلامی در جهت رشد، توسعه، سازندگی، تثبیت و تحکیم نظام نوپای جمهوری اسلامی فعالیت سیاسی و اجتماعی داشته باشند. البته این امر به منزله نادیده گرفتن مرزبندی گروه ها نبود.
پی نوشت ها :
۱ ـ کارشناس ارشد علوم سیاسی و پژوهشگر تاریخ معاصر ایران.
۲ ـ دلیل آفتاب، خاطرات یادگار امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی (ره)،ص ۱۱۲، ۱۱۳.
۳ ـ صحیفه امام، ج۱۴، ص ۱۴۴.
۴ ـ همان، ج۱۲، ص ۲۶۰ (حکم انتصاب ابراهیم یزدی به سمت سرپرست مؤسسه کیهان، ۵۹/۲/۸).
۵ـ همان، ج۷.
۶ـ همان، ج۸، ص ۴۸۱.
۷ـ همان، ج۸، ص ۴۶۵-۴۶۷.