اثربخشی استراتژی بنیادی تبلیغ در دفاع از انقلاب اسلامی
در این مقاله سعی شده است کارآمدی استراتژی تبلیغ در دفاع از انقلاب اسلامی به عنوان یک استراتژی بنیادی از دیدگاه امام خمینی (ره) استخراج و ترسیم شود. این معیارها با توجه به محتوای سخنان امام خمینی (ره) به دست آمده و سپس در یک الگوی نظری با یکدیگر در ارتباط قرار گرفته است.
مجموعه عناصر الگوی مطلوب تبلیغ برای دینداران و در رأس آنها روحانیون یکی از اصلی ترین استراتژی بسط آرمان های اسلامی و دفاع از این آرمان ها در مقابل دشمنان در طول تاریخ بوده است. در این استراتژی، مخاطب با ادله بینه استحکام تفکر دینی در مقابل هرگونه روش ارعاب و خشونت آشنا می گردد و با ارکان دین روبه رو می شود. مولفین این مقاله امیدوارند جامعه دینی ما به ویژه روحانیت بر اساس آموزه های امام خمینی نه تنها این سنت حسنه را به فراموشی نسپارند بلکه با بهره گیری از ابزارهای جدید، هر چه بیشتر به قوت این استراتژی در مقابل سیاست های ارعاب و ترور غرب افزوده و احکام تعالی بخش اسلام و آرمان های رهایی بخش انقلاب اسلامی و امام خمینی را به جهانیان معرفی نمایند.
اثربخشی تبلیغات مذهبی و موفقیت روحانیون در آن به عنوان یکی از مهم ترین انتظارات نقشی که برای این گروه اجتماعی تعریف شده است، از موضوعاتی است که همواره از دغدغه های خاطر امام خمینی بوده است و ایشان در بیانات خود از بدو ورود به صحنه مبارزات اجتماعی به مناسبت های مختلف گوشه هایی از این دغدغه خاطر را ظاهر کرده است. در این مقاله سعی خواهد شد با استفاده از تحلیل کیفی بیانات ایشان، الگوی مطلوب تبلیغ در مقابل سایر ابزارهای دفاع و نشر آرمان ها و اندیشه ها برای مبلغان مذهبی ترسیم شود و مشخص گردد که متغیرهای مهم و نوع رابطه آنها با یکدیگر به منظور موفقیت مبلغ دینی در انجام وظیفه خود از نظر ایشان به چه کیفیتی است.
در مجموع می توان گفت امام خمینی در استراتژی تبلیغ سعی در پاسخ دادن به پنج سوال اصلی داشته اند. این سوالات به شرح ذیل می باشند:
۱. وظایف مبلغان دینی با توجه به نقش آنها و تعدد انتظارات نقش ایشان (مذهبی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، قضایی، اقتصادی و…) چیست؟
۲. تبلیغات دشمنان اسلام و انقلاب اسلامی ایران برچه موضوعاتی متمرکز می باشد و آنها با چه اهدافی دست به تبلیغ می زنند و دینداران چگونه باید با این تبلیغات مقابله کنند؟
۳. مخاطرات درونی در جهت ایفای نقش روحانی به ویژه به عنوان یک مبلغ کدامند و چه توجهات و وظایفی در این باره متوجه روحانیون است؟
۴. اهمیت نقش یک عالم دینی در نظام اجتماعی ایران در دوره پس از انقلاب اسلامی در چه مواردی است و ضرورت توجه روحانیون به این موضوع در چیست؟
۵. ابزارهای مختلف تبلیغی که مبلغان دینی و به طور کلی دینداران باید به آنها توجه بیشتری نمایند کدامند و این ابزارها چه نقشی در مبارزات نوین امپریالیسم غرب با اسلام دارند؟
۶. در قسمت های آتی تلاش می شود ضمن پاسخگویی به هر یک از سوالات پنج گانه فوق، مشخص شود که این پنج مقوله چگونه با یکدیگر در ارتباط هستند به نحوی که جامعه دینی و عالمان دین با توجه و عمل به آنها، می توانند به عنوان یک مبلغ در نقش خود توفیق حاصل کنند.
الف) کار ویژه های روحانیت در استراتژی تبلیغ
بخش اصلی و محور سخنان امام خمینی درباره روحانیون به وظایفی مربوط می شود که از ایشان در نقش خود و به ویژه باز تعریف نقش آنها در دوره پس از انقلاب اسلامی انتظار می رود. این انتظار هم به عنوان یک انتظار مبتنی بر آموزه های مکتب اسلام تعریف شده است و هم به عنوان انتظاراتی که قشرهای مختلف مردم از نقش روحانیت پیدا کرده اند، هرچند بین این دو عملا نمی توان تفکیکی معنادار قائل شد.
این وظایف در دیدگاه امام خمینی از تعدد و تنوع درخور ملاحظه ای برخوردار است که حاکی از سنگینی نقشی است که بر گروه یا قشر اجتماعی روحانیت بعد از انقلاب قرار دارد و می تواند این قشر را با فشار نقش و تعارض نقش روبه رو سازد. تنها بیان تیتروار این وظایف، ده ها صفحه فضای نوشتاری را طلب می کند.
از مهم ترین نکات قابل توجه در این بخش، توجه به شیوه های رفتاری روحانیون است. موارد متعددی از وظایف به رفتار و عمل روحانیون و توجه ایشان به این شیوه ها با توجه به ارزیابی رفتار ایشان از جانب مردم است. توجه به زهد به ویژه زهدی که می توان آن را زهدی این جهانی نامید در بیانات امام خمینی بارها تکرار و بر آن تأکید شده است.توجه به ارزش های فرامادی و مبارزه با خواهش های نفسانی و دوری از منافع شخصی موضوعی است که به دفعات مورد توجه و اشاره ایشان قرار گرفته است.
یکی از نکاتی که از مجموع دیدگاه های ایشان درباره روحانیون می توان دریافت اینکه امام خمینی روحانیت را یک مجموعه یکپارچه و به هم پیوسته قلمداد کرده و وظایفی که برای ایشان برشمرده عمدتا صرف نظر از این است که آیا یک روحانی در محیط نظامی خدمت می کند، در مقام یک مبلغ در یک روستاست، در مقام رئیس جمهور یا نماینده مجلس است و یا در نقش یک معلم. وظایف روحانیون را با توجه به نقش تبلیغی رئیس آنها می توان به شیوه زیر طبقه بندی کرد:
– وظیفه شناختی و واقع گرایی در آن
در این رابطه روحانیون باید آنچه در نزد افکار مردم ایران یا افکار عمومی جهانیان به عنوان نقطه کور مطرح است روشن نمایند، در تبلیغ به صحت تبلیغات اهمیت فراوان دهند و در آن مبالغه نکنند. سلامت تبلیغ امری شناختی است که به لحاظ روان شناسی تبلیغات از مهم ترین عوامل موفقیت تبلیغات در بلندمدت ارزیابی می شود. امام خمینی همواره تأکید داشته اند اسلام را آن طور که هست باید عرضه داشت و معرفی کرد. چهره واقعی اسلام را باید ابلاغ کرد.
شناساندن اسلام به سایر ملت ها از دیگر وظایف شناختی است که از دیدگاه امام خمینی روحانیون باید به آن بها دهند. باید احکام اسلام را به مردم بفهمانند و آن چیزی که نادرست و نارواست و در میان مردم جا افتاده است باید تصفیه کنند.
در میان وظایف شناختی، رشد و تکامل فکری روحانیون جوان توسط ایشان مورد تأکید قرار گرفته و همواره بر همکاری و مشورت با افراد مطلع توجه داشته اند. در همین حیطه ثابت کردن مستند دروغ دیگران و پرده برداری از بوق های تبلیغاتی بیگانگان نیز به دفعات مطرح شده است.
گفتن مسائل روز و فراموش نکردن آن و همچنین گفتن مسائل اخلاقی و اعتقادی نیز از دیگر وظایف شناختی است که امام خمینی برای روحانیون و در گفتگوی با ایشان توصیه کرده اند (رک: اخلاق از دیدگاه امام خمینی، ص۹-۱۳ و ص۲۱).
– معنویت گرایی
دوری از هوا و هوس های نفسانی و توجه به معنویات در برابر مادیات از جمله وظایفی است که امام خمینی همواره به شیوه های گوناگون برای روحانیون مورد تأکید قرار داده اند. به عنوان نمونه ایشان همواره اظهار داشته اند که برای خدا کار کنید و نه برای مقام و منصب، از طمع دوری کنید، از هواهای نفسانی دوری کنید، از خودنمایی بپرهیزید، در زندگی سادگی را پیشه کنید، به معنویات به جای مادیات توجه کنید و معنویت را به مردم بفهمانید، تزکیه نفس را بالاتر از تحصیل علم و حکمت قرار دهید و تحصیل را با تهذیب همراه کنید و از منافع شخصی بپرهیزید (رک: روحانیت طلایه دار اسلام فقاهت از دیدگاه امام خمینی، ص ۷۷-۷۸؛ امام و انقلاب فرهنگی، ص ۷۸؛ امام و روحانیت، ص ۴۷ و ص ۷۵-۹۳؛ تبلیغات از دیدگاه امام خمینی، ص۳؛ اخلاق از دیدگاه امام خمینی، ص۱۶ و ص ۲۲-۲۷؛ نقش روحانیت در اسلام، ص ۴۸).
اینها مجموعه ای است که در بین مجموع وظایف روحانیون از دیدگاه امام خمینی می توان آنها را تحت عنوان معنویت گرایی گروه بندی کرد.
– عمل گرایی
عمل گرایی به معنای محدود نشدن در حوزه فکر و نظر و وارد صحنه و میدان عمل شدن، یکی از محورهایی است که در دیدگاه های امام خمینی درباره وظایف روحانیون مشاهده می شود. در این رابطه به عنوان نمونه می توان به موارد زیراشاره کرد:
* اهمیت تبلیغ عملی (تبلیغات از دیدگاه امام خمینی، ص۱۰).
* ورود به میدان عمل در لحظه ضرورت (روحانیت طلایه دار در اسلام فقاهت از دیدگاه امام خمینی، ص۵۷، ۶۱)
* اهمیت عمل و حل گرفتاری های مسلمین (امام و انقلاب فرهنگی، ص۸۹-۸۷).
* هم زمانی علم و عمل (امام و انقلاب فرهنگی، ص۵).
* کفر ستیزی و آرام نماندن در برابر ستم ستمکاران (امام و روحانیت، ص۵۶).
* پشتیبانی از استقلال کشورهای اسلامی (امام و انقلاب فرهنگی، ص۹۹-۱۰۵).
– وحدت گرایی
می توان گفت وحدت و تأکید امام خمینی بر آن موضوعی است که احتمالا بیش از هر موضوع دیگری از جانب ایشان مورد تأکید قرار گرفته است. وحدت میان روحانیون، وحدت میان مردم، وحدت روحانیون و مردم، وحدت حوزه و دانشگاه یا به تعبیر ایشان وحدت فیضیه و دانشگاه و وحدت کشورهای اسلامی از زمینه هایی هستند که در آنها اهمیت وحدت توسط ایشان مورد یادآوری و تأکید قرار گرفته است. در همین زمینه می توان به برخی موارد اشاره کرد:
* هماهنگی بین همه نهادها در تبلیغ (درس هایی از وصیتنامه امام خمینی، ص۹۲،۹۳).
* حفظ وحدت در برابر تبلیغات دشمنان (درس هایی از وصیتنامه امام خمینی، ص۹۳،۹۲).
* طرد و دور نکردن دانشگاهیان، وحدت حوزه و دانشگاه، پیوند با دانشگاهیان و جوانان،
شکستن سد بین فیضیه و دانشگاه (امام و روحانیت، ص۶۰، ۴۵۴-۴۵۶؛ امام و انقلاب فرهنگی، ص۱۵۰-۱۵۴).
* همه یک هدف را دنبال کردن (امام و انقلاب فرهنگی، ص۱۱۴).
* حفظ جماعات (امام و انقلاب فرهنگی، ص۱۱۴؛ درس هایی از وصیت نامه امام، ص۸۸).
* پیوند و انسجام با مردم (امام و انقلاب فرهنگی، ص۱۰۶).
* حفظ وحدت کلمه و… (امام و انقلاب فرهنگی، ص۱۰۶؛ درس هایی از وصیتنامه امام خمینی، ص۸۹، ۹۰).
– کمیت گرایی توأم با کیفیت
کمیت گرایی در اینجا نه به معنای غلبه کمیت بر کیفیت بلکه تنها نشان دهنده یکی از ابعاد مورد نظر امام خمینی در تبلیغات توسط روحانیون است. در واقع بر اساس این متغیر مشخص می شود که ایشان همواره بر گسترش تبلیغات و اکتفا نکردن به آنچه هست توجه داشته و خواهان افزایش حجم تبلیغات موجود بوده اند. این متغیر را می توان در اشاره های ایشان به مواردی نظیر موارد ذکر شده در زیر یافت:
* دامنه دار کردن تبلیغات (امام و روحانیت، ص۵۹).
* حجم زیاد تبلیغات و توجه به ایجاد مجامع تبلیغات (تبلیغات از دیدگاه امام خمینی، ص۵).
* احتیاج به مجالس تعزیه و روضه بیشتر از گذشته (درس هایی از وصیتنامه امام خمینی، ص۳۹-۵۰).
در عین حال علاوه بر این به طور مستقیم و غیر مستقیم می توان کیفیت گرایی را در بسیاری از گفته های ایشان یافت. به عنوان مثال برخی اشاره های ایشان در این رابطه عبارتند از:
* محتوا دادن به صورت ها (نقش روحانیت در اسلام، ص۵۹، ۶۰).
تصفیه آن چیزی که نارواست و… (امام و روحانیت،ص۹ و ص۲۴-۳۰
عدالت گرایی
عدالت خواهی، عدالت جویی و به طور کلی عدالت گرایی یکی دیگر از متغیرهایی است که می توان از مجموعه بیانات امام خمینی درباره روحانیت و تبلیغات استخراج کرد. این متغیر را در جنبه های مختلف اقتصادی، اجتماعی می توان مشاهده کرد. به عنوان نمونه می توان به تأکیدات ایشان در موارد زیر اشاره کرد:
* برخورد یکسان با فقیر و غنی و خدمت به همه مردم خصوصا مستضعفان (درس هایی از وصیت نامه امام خمینی، ص۶۳)
* اقامه عدالت اجتماعی (نقش روحانیت در اسلام، ص۵۹)
* فرق نگذاشتن بین شهرهای بزرگ با روستاهای کوچک (امام و روحانیت، ص۲۶۲،۲۶۱).
مردم گرایی
مردم از اصلی ترین پایه هایی هستند که در اندیشه و بیانات امام خمینی عامل حفظ نظام اسلامی می باشند. با تحلیل محتوای کمی سخنان ایشان، احتمالا یکی از واژه هایی که در کنار واژه هایی نظیر اسلام و وحدت بیش از سایر واژه ها توسط ایشان ابراز شده است، واژه مردم است. تأکید بر مردم در قالب های مختلفی توسط ایشان ارائه شده است. تأکید یایشان بر موارد زیر را می توان به عنوان نمونه هایی از مردم گرایی و اهمیت آن دانست:
* خدمت به مردم (اخلاق از دیدگاه امام خمینی، ص۹۱-۱۰۱).
* اهمیت توجه به مردم و فکر و قلوب مردم (اخلاق از دیدگاه امام خمینی، ص۱۷).
* کار برای ملت نه راست و چپ (اخلاق از دیدگاه امام خمینی، ص۱۰۵،۱۰۴).
*پیوند و انسجام با مردم (اخلاق از دیدگاه امام خمینی، ص۱۸)
* فهماندن احکام اسلام به مردم (تبلیغات از دیدگاه امام خمینی، ص۳۰۴).
* تشویق مردم (تبلیغات از دیدگاه امام خمینی، ص۳۱۰)
* فهماندن واقعیات به مردم (تبلیغات از دیدگاه امام خمینی، ص۳۱۱)
* غفلت زدایی از مردم (تبلیغات از دیدگاه امام خمینی، ص۳۵۴).
* آشنا کردن مردم به وظایف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شان (امام و روحانیت، ص ۳۵۳).
اصول گرایی دینی
اصول گرایی یکی از متغیرهایی است که مورد نظر امام خمینی بوده است. این متغیر در کنار توجه به مقتضیات زمان و ابزارهای دنیای نوین قرار گرفته است و به معنای جدایی از دنیای جدید و فراغت از زمان حال و بازگشت به گذشته نیست. در واقع متغیرهایی که در این بخش از نوشتار سعی در تجزیه آنها داریم تنها تجزیه ای نظری به منظور شناخت بهتر اندیشه های امام است و در واقع این متغیرها در یک کل یا مجموعه قرار می گیرند و هیچ یک را نمی توان در دیدگاه امام از دیگری تجزیه کرد. با این حال تأکید بر حفظ اصول و سنت های اصیل دینی به همان شیوه گذشته و برگزاری مناسک مذهبی را به روشنی در بیانات ایشان مشاهده کرد. به عنوان نمونه می توان به موارد زیر اشاره کرد:
* اهمیت حفظ مسجد (نقش روحانیت در اسلام، ص۷۲؛ امام و انقلاب فرهنگی، ص۱۱۲)
* مسجد به عنوان مرکز تبلیغ اسلام (تبلیغات از دیدگاه امام خمینی، ص۷۲، ۷۳)
* زنده نگه داشتن عاشورا با همان وضع سنتی (امام و روحانیت، ۴۹۱)
* گفتن شعر و نثر در فضائل و مصائب اهل بیت (علیهم السلام) (درس هایی از وصیتنامه امام خمینی، ص۴۰ و ۴۵).
* مرثیه خوانی (امام و روحانیت، ص ۴۹۱)
*روضه را مفصل خواندن نه مختصر، دست بر نداشتن از روضه (امام و روحانیت، ص۴۹۲).
* بزرگداشت حماسه عاشورا و سید الشهدا (درس هایی از وصیت نامه امام خمینی، ۳۹-۵۰)
* حفظ اعیاد و مجالس عزا، مجالس عزا باعث هماهنگ کردن ملت می شود (امام و روحانیت، ص۴۹۱؛ درس هایی از وصیت نامه امام خمینی، ص۴۱)
* توجه به تبلیغ در محرم و صفر (درس هایی از وصیت نامه امام خمینی، ص ۴۳)
خداجویی
به طور کلی باید گفت فرهنگ تبلیغ توسط قشر روحانی با محوریت خداوند تبارک و تعالی است. در انجام هر رفتار و در ارسال هر پیام، روحانی باید خدا را در نظر داشته باشد و ایفای نقش خود را به عنوان وظیفه ای الهی بنگرد. تبلیغ در نهایت برای خدا انجام می شود. در این رابطه برخی موارد که مورد تأکید ایشان بوده است به عنوان نمونه عبارت اند از:
* تبلیغ برای خدا (اخلاق از دیدگاه امام خمینی، ص۲۸، ۲۹)
* تبلیغ وظیفه ای الهی (اخلاق از دیدگاه امام خمینی، ص۳۷،۳۶)
* کار برای خدا نه مقام و منصب (اخلاق از دیدگاه امام خمینی، ص۴۵،۴۴).
* کار برای خدا بدون ریاکاری و نمایش (اخلاق از دیدگاه امام خمینی، ص۳۰)
* روحانی باید یادآور پیامبر اسلام (ص) باشد (روحانیت طلایه دار اسلام فقاهت از دیدگاه امام خمینی، ص۸۱)
* حاضر دانستن خدای تبارک و تعالی در هر جا (اخلاق از دیدگاه امام خمینی، ص۸۸، ۸۹)
اسلام خواهی
حفظ اسلام و احکام و قوانین آن سرلوحه انتظارات نقش روحانیت محسوب می شود. در واقع موفقیت نقش روحانیت بر اساس این معیار است که این ضعف تا چه حد در حفظ اسلام و
انتقال آن به نسل های آینده موفق بوده است.
بسیاری از مواردی که امام خمینی درباره نقش روحانی و مبلغ عنوان کرده اند مستقیما یا غیر مستقیم به این انتظار نقش مربوط می شود. در هر حال در این رابطه می توان به موارد زیر به عنوان نمونه اشاره کرد:
* دفاع از احکام اسلام (روحانیت طلایه دار اسلام فقاهت از دیدگاه امام خمینی، ص۷۹-۸۳)
* تحویل با قدرت اسلام به نسل های آینده (اخلاق از دیدگاه امام خمینی، ص۹۸)
* آمادگی برای فدا کردن جانمان برای اسلام (امام و روحانیت، ص۴۶)
* حفظ قوانین اسلام سرلوحه مرام روحانیون (امام و روحانیت، ص۴۴)
* دمیدن روح شهامت و شجاعت و شهادت در کالبد مردم (امام و روحانیت، ص۴۳)
* هدف اصلی در هر فعالیتی اسلام است (نقش روحانیت در اسلام، ص۴۳،۴۲)
* اسلام از هر چیز عزیزتر است. آمده ایم اسلام را حفظ کنیم (اخلاق از دیدگاه امام خمینی، ص۹۹)
کارآمدی در بهره گیری از نیروی انسانی
نیروی انسانی متخصص به عنوان یکی از مهم ترین انواع سرمایه محسوب می شود که توانایی بهره گیری از آن نقش مهمی در دستیابی به اهداف سازمانی یا اهداف تبلیغی دارد. این موضوعی است که امام خمینی بر آن تأکید کرده اند و طرد نیروی توانمند را به کمتر دلایلی مجاز شمرده اند و بیشتر اعتقاد به استفاده از توان افراد همراه با اعمال شیوه های نظارتی بوده است. در این رابطه به عنوان نمونه می توان به موارد زیر اشاره کرد:
* اهمیت افراد و از دست ندادن آنها حتی یک نفر (امام و روحانیت، ص۱۹۱؛ نقش روحانیت در اسلام، ص۱۹)
* طرد نکردن دانشگاهیان (امام و روحانیت، ص۱۹۱)
* همکاری روحانیون، نویسندگان و هنرمندان (تبلیغات از دیدگاه امام خمینی، ص۳۴۷،۳۴۶)
* مشارکت دادن سایرین و نظارت بر کار آنها (تبلیغات از دیدگاه امام خمینی،ص۷۹)
موقعیت شناسی (زمان شناسی)
آشنایی با مقتضیات زمان و نیازهای نظام اجتماعی موضوعی که در ضمن سنت گرایی مورد توجه و تأکید امام خمینی قرار داشته است. پاسخگویی تبلیغات مذهبی به نیازهای احساس شده در یک نسل مشخص، نقش مهمی در اثربخشی پیام های تبلیغی خواهد داشت در حالیکه دور بودن پیام های تبلیغی از نیازهای مخاطبان می تواند تبلیغات انجام شده را غیر کارآمد و غیر اثربخش نماید و آن را با شکست مواجه سازد. در این رابطه می توان به موارد زیر اشاره کرد:
* عدم انفعال در تبلیغ، عضو فعال در جامعه بودن (امام و روحانیت، ص۲۰۶،۲۰۵)
* استفاده از فرصت ها (امام و روحانیت، ص۱۹۴؛ نقش روحانیت در اسلام، ص۲۲)
* فرصت ندادن به دشمن (تبلیغات از دیدگاه امام خمینی، ص۳۱۲)
در مجموع باید یادآور شد که وظایف روحانیون به ویژه در نقش یک مبلغ به لحاظ عملی و در واقع قابل تجزیه از یکدیگر نیست و همگی به عنوان یک عامل یا مجموعه کلی می باشند که در کنار یکدیگر قرار می گیرند. تجزیه آنها بیشتر به لحاظ نظری و برای شناخت بیشتر می تواندمفید واقع شود. این موضوع در شکل زیر نمایش داده شده است: