مهدویت و مباحث منجی شناسی در نظرگاه و اندیشه پیامبر اکرم(ص)
یک محقق و پژوهشگر مهدوی با بیان اینکه پیامبر(ص) درباره مهدویت به مبهم وعده نمی‌دهند و نمادین سخن نمی‌گویند، گفت: تاکید ایشان بر اولویت‌ها است حضرت(ص) مسائل را از مسئله‌نماها جدا می‌کردند و به آنچه حیاتی بود، می‌پرداختند.
به منظور بررسی مهدویت و آخرالزمان در سیره نظری و کلامی رسول ختمی مرتبت(ص) با حجت الاسلام «امیرمحسن عرفان»، محقق و پژوهشگر مهدوی و مدرس مرکز تخصصی مهدویت حوزه علمیه قم گفتگویی ترتیب داده ایم که در ادامه مشروح آن تقدیم حضورتان می شود:
مهدویت و مباحث منجی شناسی در نظرگاه و اندیشه پیامبر اکرم(ص) چه تبیین و تعریفی دارد و ایشان با چه کیفیتی به این مسئله پرداخته اند؟
مهمترین منبع در مورد سنخ‌شناسی آموزه منجی موعود(عج) در اسلام، روایات صادره از پیامبر(ص) و ائمه(ع) است، اگر روایات این حضرات(ع) درباره آموزه نجات گرایانه مهدویت نبود، آگاهی صحیحی از آن نداشتیم. در این میان، از نظرگاه رسول خدا(ص) آموزه مهدویت، در سامانه اعتقادی خاصی طراحی و بررسی شده است، به عبارت دیگر، پیامبر(ص) درصدد مهندسی فرهنگی در رویکرد به آموزه مهدویت بوده اند مهمترین اصول در تفسیر حضرت(ص) از این آموزه عبارت است از آنکه در چشم انداز نشست در نظام امامت تحقق می یابد. در اندیشه نبوی(ص) منجی موعود(عج) در اسلام باید امام باشد در روایات بسیاری از پیامبر(ص) به امامت و خلافت مهدی موعود(عج) در کنار یازده امام(ع) دیگر اشاره شده است، روایاتی که به اثنی‌عشر خلیفه (دوازده خلیفه) شهرت یافته اند.
در بیشتر روایاتی که پیامبر(ص) درباره شماره ائمه(ع) سخن گفته اند نام امام اول و آخر را آورده اند که اولین آنها علی(ع) و آخرین آنها قائم(عج) است. ایشان مهدویت را در ذات خود دارای امامت و ولایت می دانند لذا ظهور حضرت مهدی(عج) در اندیشه نبوی به معنای تحقق حقیقت در زمین است. وقتی ما از امامت حضرت مهدی(عج) از نگاه رسول خدا(ص) سخن به میان می آوریم یعنی در نگاه ایشان مهدی(عج) حجت به معنای دلیل و نشانه است اگر بر امامت مهدی موعود(عج) تاکید دارند بدین معنا است که حضرت مهدی(عج) در عین مخلوق بودن احوال و اوصافی کاملاً الهی دارد.
چه اصول دیگری بر اندیشه مهدوی رسول خاتم(ص) حاکم است که باید تبیین و بررسی شود؟
دومین اصل، در اندیشه و تفکر نبوی در این باره آن است که آموزه نجات گرایانه مهدویت در قالب ستیزش تاریخی جبهه تاریخی حق و باطل بررسی می شود در فلسفه نظری تاریخ، تقابل حق و باطل موتور محرکه است یعنی دو قطب و نظام داریم، حق و باطل و درگیری آنها موتور محرکه تاریخ است ازمجموع آیات و روایات نبوی استنباط می شود که قیام امام زمان(عج) آخرین مرحله تقابل حق و باطل است یعنی آینده روشن بشر با تحقق حکومت جهانی حضرت مهدی(عج) محقق می شود. از این رو، پیامبر اکرم(ص) فرمودند: قیامت برپا نمی شود مگر آنکه قبل از آن فردی از اهل بیت من ظهور کند و زمین را پر از قسط و عدل کند همانطور که پر از ظلم و جور شده است.
مهمترین ویژگی ها و شاخصه های مهدویت در نظرگاه و اندیشه رسول خدا(ص) چیست؟
نخست جهانشمولی اندیشه مهدویت است، رسول الله(ص) هر گاه از عدالت و قسط مهدی در آخرالزمان سخن به میان می آورند از فراگیری قسط و عدل در زمین سخن می گویند اینکه حضرت مهدی(عج) برای نجات یک قوم و نژاد و مذهب یا برای نجات باورمندان به یک دین قیام نمی کند لذا «یملاءالارض قسطا و عدلا بعد ما ملئت ظلما و جورا» که در روایات نبوی آمده، نشان می دهد حضرت مهدی موعود(عج) برای نجات بشریت قیام می کند. در نظرگاه حضرت رسول(ص)، موعود اسلام صرفا کارکردی عبادی معنوی ندارد بلکه کارکردی اجتماعی با رویکرد تمدنی دارد لذا در روایتی از پیامبر اکرم(ص) تصریح شده فرمانروایی مهدی(عج) در شرق و غرب عالم هستی است یعنی این نجات‌بخشی انحصاری و قوم مدارانه نیست!
علی‌رغم این تصریح، سوگمندانه در فعالیت های رسانه ای ما و در تبلیغ و ترویج مهدویت این نجات بخشی به یک قوم و نژاد و مذهب منحصر می شود اما در تبلیغ برون دینی و تمدنی ما باید این نکته بُلد و پررنگ شود چنان که در موعودباوری دیگر ادیان و مکاتب کمتر دیده و این نجات‌گری به افرادی خاص منحصر می شود مثل اوانجلیست ها که منجی گرایی را برای قومی خاص می دانند یا نجات بخشی ماشیح که صرفاً برای قوم یهود است.
وعده هایی که رسول خدا(ص) درباره منجی موعود(عج) می دهند بر چه اصول و مبانی‌ای استوار است؟
دومین ویژگی آنکه پیامبر(ص) به مبهم وعده نمی دهند و نمادین سخن نمی گویند و اسطوره ای بیان نمی کنند، در گفتار رسول خدا(ص) لقب، نام، کُنیه، نسب، قبیله و تبار و حتی شمایل و ویژگی های جسمانی مهدی موعود(عج) به صراحت بیان شده است. این امر که از سوی پیامبر(ص) تبیین شده مصونیت‌بخش اعتقاد و باور به مهدویت است یعنی پیامبر(ص) به این باور امنیت بخشیدند تا در گستره تاریخ مسلمین به دامان جریان های انحرافی نیفتند.
از مهمترین مکانیزم های بازدارنده از این مسیر، روایاتی است از پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) که به تعیّن و تشخص مهدی موعود(عج) که ویژگی های خاص مهدی(عج) را بیان می کند، می پردازند. اینکه حضرت مهدی(عج) تعیّن و تشخص دارد خط بطلان است بر تفاسیر صوفیانه بر مهدویت. برخی از صوفیان مهدویت را نوعی می دانند که می تواند مصادیق تعدد داشته باشد و در هر زمان بر شخصی خاص صدق کند!؛ صوفیان می گویند مهدی(عج) یعنی شخصی دارای صفات هدایتگری لذا در هر زمان قطبی می شود برای آن یافت!! این در حالی است که رسول اکرم(ص) با تعیّن و تشخص به این نگاه خط بطلان می کشند و می فرمایند: مهدی(عج) فقط یک مصداق دارد و معین نیز است.
سومین شاخصه آموزه مهدویت از دیدگاه پیامبر(ص)، پیامدها و کارکردهای کلان ظهور حضرت بقیه الله الاعظم(عج) است؛ تاکیدی که ایشان بر مقوله عدالت در ظهور مهدی موعود(عج) دارند، نشان می دهد که قلمرو و ساحات نقش آفرینی موعود در عصر ظهور در همه سطوح جامعه و برای تمامی مردم در سراسر دنیا است و هیچ نهاد و مجموعه کوچک و بزرگی نیست مگر آنکه عدالت در آن حاکم باشد به عبارتی آورده نجات، کلان و عمیق و گسترده است نه سطحی و عاطفی و حداقلی و زودگذر.
در مسئله و فرهنگ انتظار سیره و سلوک نظری و مبنای تفکر پیامبر اکرم(ص) چه کیفیتی دارد و چه حقایقی را بازگو می کند؟
در مهندسی فرهنگ انتظار در سلوک نبوی(ص) چند شاخصه بسیار مهم می بینیم؛ نخست آنکه حضرت رسول(ص) در تبیین آموزه مهدویت هنرمندانه نمادپردازی می کنند، یعنی سعی می کنند از نماد و تمثیل استفاده کنند تا در عین سادگی، درک مطلب برای مخاطب سخت و زمانبر نباشد برای مثال وقتی می خواهند تعداد ائمه(ع) را بیان کنند از تمثیل استفاده بهره گرفته و می فرمایند: تعداد ائمه(ع) بعد از من به تعداد ماه های سال است … با این تماثیل و تشبیهات مسئله بهتر در ذهن مسلمانان جا می افتد.
دومین شاخصه مهندسی فرهنگی انتظار در سلوک نبوی (ص)، تاکید ایشان بر اولویت ها است حضرت(ص) مسائل را از مسئله‌نماها جدا می کردند و به آنچه حیاتی بود، می پرداختند. در کتاب «معجم احادیث امام مهدی(عج)» ۵۶۳ روایات از پیامبر(ص) درباره مهدویت احصاء شده که بخش قابل توجه آن درباره آخرالزمان است اما سوگمندانه بسیاری از آنها سندی متصل به رسول خدا(ص) ندارد! عبدالعلیم بستوی در کتاب «المهدی المنتظر (ع) فی ضوء الأحادیث و الآثار الصحیحه» به این نکته تذکر داده است اما به هر حال، حضرت رسول(ص) به تبیین مسائل اساسی و اولویت ها نظر داشته اند نه جزئی ترین اتفاقات آخرالزمان، از نظر ایشان آنچه هدایتگر است تبیین اولویت ها است.
سومین شاخصه مهندسی فرهنگی انتظار در اندیشه رسول خاتم(ص)، موقعیت شناسی و القای خوداگاهی دینی در تبیین آموزه مهدویت برای مخاطب است اینکه حضرت(ع) سعی می کردند در مناسبت ها از مهدی موعود(عج) نام ببرند، فرصت محوری در این باره بوده است.
رهاورد این شیوه پرداخت به مهدویت در سیره پیامبر خاتم(ص) چیست و چه افق‌گشایی‌ای برای منتظران در عصر غیبت دارد؟
با اندیشه بر آنچه گذشت می توانیم به آورده تبیین آموزه های مهدویت در نظرگاه نبوی اشاره کنیم ایشان تاکید دارند در پرداخت به این آموزه باید اولویت ها بررسی شده و به موضوعات غیرضرور پرداخته نشود، الگوی نبوی این پیام را به ما می دهد که به مسائل اولویت‌دار بپردازیم. علاوه بر این، هر تفسیری از اندیشه مهدویت که با مقام امامت مهدی(عج) در تعارض باشد درحقیقت نفی این اندیشه نجات‌گرایانه در اسلام است. در روایات نبوی اقتدای حضرت عیسی(ع) به مهدی(عج) دال بر آن است که باید حضرت مهدی(عج) دارای مقام امامت باشد اگر مهدی موعود(عج) را صاحب مقام امامت ندانیم اقتدای حضرت عیسی(ع) به ایشان صحیح نیست. سومین آورده سلوک و اندیشه نبوی در موضوع مهدویت، نگاه فراتاریخی به اندیشه نجات گرایانه است. چهارم آنکه ظرفیت کلانی در اندیشه نبوی برای مبارزه با جریان ها و مدعیان دروغین مهدویت وجود دارد که از این ظرفیت باید به نحو احسن استفاده کرد و نهایتاً آنکه پیشنهاد می شود طلاب و دانشجویان در حوزه و دانشگاه جلسه نگارش پایان نامه و رساله اندیشه نبوی در حوزه مهدویت را مورد توجه قرار دهند.