پیش کسوت تاریخ نگاری انقلاب اسلامی مرحوم استاد علی دوانی

مرحوم حجت الاسلام والمسلمین علی دوانی از جمله نویسندگان عالی مقام عالِم حوزه علمیه بود که در ابعاد گوناگون علوم اسلامی به ویژه تاریخ، آثار ارزشمندی از خود بر جای گذاشته است. مکرر ایشان در مرکز اسناد انقلاب اسلامی حضور می یافتند، و نگارنده خاطره ای ویژه از ایشان دارم که دریغ است اشارتی به آن نکنم. ایشان به مناسبتی به مرکز اسناد انقلاب اسلامی آمده بودند.

در حضور ریاست محترم مرکز اسناد انقلاب اسلامی حضرت آقای حسینیان و استاد رسول جعفریان، مرحوم علامه دوانی بغض گلویش را گرفته بود و با قطرات اشک، از تعصب مردان و زنان سیستانی در دفاع از امیرالمؤمنین (ع) یادآور بود و می گفت رجال شرافتمند سیستان حاضر شدند گیس زنان محترمشان تراشیده شود ولی به ساحت مقدس علی (ع) اسائه ادب نکنند. توفیق چنان بود که در اردیبهشت ماه امسال (۱۷/۲/۱۳۸۶) در نمایشگاه بین المللی کتاب تهران، دوستان «خانه کتاب» اجرای میزگردی پیرامون ابعاد علمی و پژوهشی و تاریخ نگاری آن فقید سعید را به نگارنده محول نمایند و در آن جلسه حجت الاسلام علی ابولحسنی (مُنذِر) استاد حاج قاسم تبریزی و دکتر شهرستانی قبول زحمت کرده سخن گفتند. از این رو وظیفه خود دانستم در موضوع نسبتاً تخصصی خود یعنی تاریخ انقلاب اسلامی و جایگاه آن فقید سعید در تاریخ نگاری انقلاب اسلامی مواردی را بنگارم.

شروع نهضت و اولین تاریخ نگاری نهضت
در نگارش و تدوین تاریخ انقلاب اسلامی به علت قریب العهد بودن آن ناگزیر دو گونه منبع مورد مراجعه محققان و پژوهشگران تاریخ انقلاب است. نخست: خاطرات شاهدان عینی دیگر : اسناد؛ و اسناد مورد استفاده در تاریخ نگاری انقلاب اسلامی، که خود به دو دسته مهم قابل تقسیم است: الف: اسناد امنیتی و سیاسی اداری نهادهای ذی ربط حکومت پهلوی، ب: اعلامیه ها، بیانیه ها، تراکت ها و شب نامه هایی که توسط مراجع و انقلابیون طی دوران قبل از انقلاب انتشار یافته است.
در جریان نهضت اسلامی که از سال ۱۳۴۱ به رهبری مراجع عظام تقلید و در رأس آنها حضرت امام در اعتراض به مصوبات غیراسلامی حکومت پهلوی آغاز گردید و طی دوماه به لغو لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی منجر شد، در مبارزات دوماهه ای که در قم و سایر شهرستانها توسط علما و مراجع تقلید در جریان بود مرحوم حجت الاسلام دوانی در اقدامی کاملاً ابتکاری به جمع آوری اعلامیه ها و بیانیه های مراجع پرداخت و اولین کتاب پیرامون نهضت اسلامی به نام «نهضت دو ماهه روحانیون ایران» را تدوین و در همان سال انتشار داد. اهمیت انکارناپذیر این اثر ضمن تدوین و نگارش در نزدیک ترین زمان به وقوع حادثه در جمع آوری و ثبت و انتشار اسناد مهم تاریخ شروع نهضت اسلامی بود. خود نوشته است:
«نویسنده دور اول نهضت روحانیون ایران را درست اندکی پس از رفع غائله انجمن های ایالتی و ولایتی که نهضت به خاطر آن آغاز شده بود، در کتابی به نام «نهضت دوماهه روحانیون ایران» تدوین و چاپ و منتشر ساخت. این تجربه را نویسنده با تالیف و چاپ و انتشار «شرح زندگانی آیت الله بروجردی » داشت که در بیست و چند روز انجام گرفت، و آن را برای چهلم آن مرجع بزرگوار منتشر کرد و آن این که اگر زود و تا قضیه داغ است و آوازه قیام روحانیون بر ضد دستگاه جبار فرو ننشسته است به کار جمع آوری اعلامیه ها و اسناد و نوشتن سیر حوادث آن نشویم، به مرور ایام همه چیز فراموش می شود و فقط نامی از آن باقی می ماند.»
در ادامه می افزایند:
«کاغذ کتاب نهضت دوماهه روحانیون ایران را با سفارش یکی از محترمین تهران به صورت نسیه گرفتم و کتاب را در ۲۰۰ صفحه به قطع وزیری با هزینه خودم در مدتی کوتاه چاپ و منتشر ساختم. روزها می نوشتم و شبها دور از چشم مأمورین در چاپخانه حکمت قم غلط گیری و چاپ می کردم. »
ویژگی دیگر کتاب «نهضت دوماهه روحانیون ایران» را در شخصیت نویسنده آن می توان جستجو کرد. شهرت علمی و اعتبار وی نزد مراجع عظام وقت، شیوه علمی گردآوری، تدوین و نگارش کتاب، مهم تر از همه اعتدال و بی طرفی علمی در گزارش مبارزات علما و مراجع از دیگر وجوه قابل توجه کتاب در تاریخ انقلاب اسلامی می باشد.
موضوعی که اهمیت کار مؤلف فقید را دوچندان می کند وضعیت حوزه علمیه در آن زمان به عنوان کانون نهضت و بسیار اندک بودن نویسندگان اسلامی است، نویسندگانی که سبک نگارش آنها نو و متناسب برای اقشار مختلف مردم به ویژه دانشجویان و تحصیل کردگان جامعه باشد.
وی در مقدمه ای که بر این کتاب به تاریخ ۱۵ دی ماه ۱۳۴۱ مطابق با ۸ شعبان ۱۳۸۲ نوشته در علت تألیف کتاب عنوان می کند:
«.. نویسندۀ این کتاب از دیر زمان متوجه این معنی بوده است که یکی از علل جدایی نسل کنونی مسلمین و بالاخص جامعه ایران از علمای دینی و روحانیون خود عدم اطلاع از ارزش وجودی آنها در اجتماع و موقعیت واقعی این سلسله می باشد. چه مردان بزرگ و علمای عالی مقداری داشته ایم که زحمت ها کشیده و به مردم و اجتماع خدمت ها نموده اند و در شرایط سخت دامن همت به کمر زده و کشتی طوفان زده مسلمین را از غرقاب های وحشتناک نابودی به ساحل نجات رهبری نموده اند؛ ولی چون این حقایق به قلم نیامده، و به زبان روز نگارش نیافته است، جز عده معدودی کسی از آن اطلاع ندارد. [۵]»
وی به درستی به نقش علما در تحولات سیاسی و اجتماعی ایران اشاره می کند که علی رغم پیشگامی به علت عدم نگارش مجاهدت و مبارزات آنها به فراموشی سپرده شده است. مثلا چه در دوران مشروطه و چه دوران های بعد، تاریخ نگاری، غالباً توسط نیروهای غیرمذهبی به نگارش درآمده و در آنها کمترین اشاره ای به نقش علما و پیشگامی آنها نشده است.
این کتاب که روشنگر مبارزات علما و مراجع در سال ۱۳۴۱ بود پس از انتشار با حساسیت ساواک و مقامات قضایی حکومت پهلوی مواجه گردید. نسخ آن جمع آوری و نویسنده و عده ای از دارندگان و فروشندگان آن را هم دستگیر و به زندان انداختند. اولین دستگیری مرحوم علی دوانی در سوم فروردین ۱۳۴۲ یک روز بعد از حمله کماندوهای رژیم به مدرسه فیضیه قم صورت گرفت.

نهضت روحانیون ایران
مرحوم دوانی پس از غائله انجمن های ایالتی و ولایتی در سال ۱۳۴۱ تا سال ۱۳۵۰ که در قم ساکن بود به تهیه و گردآوری اسناد و مدارک مربوط به حوادث بعدی نهضت اسلامی مشغول بود. نیمه دوم سال ۱۳۵۷ که جریان نهضت اسلامی به انقلاب خروشان تبدیل می گردید وی براساس نگرش و دغدغه تاریخی و با اتکا به منابع و اسناد ارزشمندی که گردآوری کرده بود، نخستین جلد کتاب نهضت روحانیون ایران را به اتمام رساند و بقیه مجلات را به تدریج تا پایان نیمه اول سال ۱۳۶۰ نوشت و دوره ۱۱ جلدی آن در همان سال منتشر شد.
انتشار چنین اثری آنهم به فاصله اندک از پیروزی انقلاب اسلامی، مورد استقبال و تحسین بسیاری از مردم واقع گردید. حجت الاسلام دوانی پس از انتشار نهضت دوماهه روحانیون به مبارزات علمای سلف از روزگار خواجه نصیر الدین طوسی در قرن هفتم توجه نمود و براساس منابع و مآخذ تاریخی، سیر مبارزات علما را از آن زمان تا نهضت فراگیر امام خمینی (ره) ادامه داد. وی برای آنکه اعتبار علمی تالیف خود را در نهایت درستی و صداقت عیان نماید در بازگویی نقش علما در جنبش های سیاسی، از منابع دست اول استفاده کرده است که اغلب نگرش دینی ندارند.

ویژگیها و اهمیت کتاب
با آنکه طی سالهای اخیر تعداد قابل توجهی پژوهش و تحقیق، اسناد و خاطرات پیرامون انقلاب اسلامی انتشار یافته است ، با این حال هنوز هم این کتاب پرارج جایگاه قابل توجهی دارد. این نکته را هم از یاد نبریم که این کتاب جزو منابع بسیار معدود پیرامون تاریخ انقلاب اسلامی و نهضت روحانیون ایران به شمار می رفت.
کتاب نهضت روحانیون ایران از جهات گوناگونی دارای اهمیت است: نخستین ویژگی آن تلاش برای حفظ اسناد و مدارک انقلاب اسلامی از گزند روزگار می باشد. در کنار اسناد و منابع مستند، مؤلف تلاش نموده است از ارایه تحلیل و نظر خود و به عبارت دیگر از تحمیل عقیده شخصی بر خوانندگان خودداری نماید. اعلامیه هایی که انتشار آن با سختی و خطرات مهیبی توام بوده و خطرناک تر از آن، حفظ و نگهداری آنها بوده است. اسنادی که گردآوری تک تک برگ های آن با مشقت و خطر همراه بوده است.
پس از چاپ اول «نهضت روحانیون ایران» در سال ۱۳۶۰، چاپ دوم آن در سال ۱۳۷۷ توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی انتشار یافت. در پیشگفتاری که مرحوم دوانی بر چاپ دوم نگاشته به موارد مهمی که از وجوه اهمیت کار وی می باشد، پرداخته است از آن جمله:
«پس از ۱۴ سال و تجدید چاپ ۱۱ جلدی این کتاب لازم بود که ما بسیاری از مطالب را بر آن می افزودیم و نکاتی را از آن حذف می کردیم ولی این کار را نکردیم تا خوانندگان بدانند آن روزها که ما این مطالب را نوشته ایم چه اوضاع و شرایطی بوده که امروز برای آنها جنبه تاریخی پیدا کرده است و اصولاً تاریخ نویسی درهمین است، نه اینکه با تغییر زمانه و دگرگونی اوضاع، تاریخ هم عوض شود که دیگر آن تاریخ، اصیل و گویای عصر و زمان نخواهد بود.»
و موضوع مهم دیگر آنکه:
«درباره تغییر موضع برخی اشخاص هم می گوییم در این مدت تغییرات زیادی پدید آمده، شاید چندی بعد از تجدید چاپ کتاب هم بعضی ها مسأله پیدا کنند و یا دچار نکبت زمان شوند، در آن صورت تکلیف، در تاریخ نگاری چیست؟ پس بگذارید وقایع همان طور که بوده است بماند و مسئولیت هر کس در هر واقعه به عهده خود او باشد»
مرحوم دوانی علاوه بر گردآوری اسناد و منابع مکتوب تاریخ انقلاب اسلامی برخی از منابع صوتی چون نوارهای سخنرانی حضرت امام (ره) و سایر مراجع را هم در تدوین کتاب «نهضت روحانیون ایران» مورد استفاده قرار داده است. موضوع دیگر آنکه مولف خود از نزدیک هم با مراجع و علما ارتباط داشت و هم بسیاری از انقلابیون را می شناخت و هم خود شاهد و ناظر بسیاری از حوادث و جریانات تاریخ انقلاب اسلامی بود. تجلی انصاف، اشراف و آگاهی وی بر حوادث تاریخی و شناخت افراد سبب شده است وی در قضاوت های خود نهایت اعتدال را رعایت نماید، که خوشایند برخی نبود.
ارتباط و آشنایی مرحوم دوانی با علمای مبارز موجب گشته بود وی از اسناد، تصاویر، و خاطرات مکتوب و منتشر نشده علمای مبارز همچون مرحوم آیت الله سید محمدصادق لواسانی بهره بگیرد.
گذشته از دو کتاب پیش گفته مرحوم حجت الاسلام والمسلمین دوانی _ که یکی در شروع نهضت اسلامی و دیگری در سالهای نخست استقرار جمهوری اسلامی انتشار یافته است _ وی با همراهی فرزندان فرهیخته خود، دکتر محمدرجبی و دکتر محمدحسن رجبی – خاطرات حجت الاسلام محمدتقی فلسفی را که توسط حجت الاسلام سید حمید روحانی ضبط گردیده بود، به شیوه ای کاملاً جدید و علمی مطابق با موازین کتاب های دانشگاهی تدوین نمود و با این اثر نیز که از مهم ترین کتاب های خاطرات رجال روحانی نهضت امام خمینی محسوب می شود، پیشگامی خود را در تدوین خاطرات روحانیون مبارز هم به اثبات رسانید. «خاطرات و مبارزات حجت الاسلام فلسفی» هم از ابعاد مختلفی دارای اهمیت است، از جمله نقشی که راوی آن در تاریخ انقلاب اسلامی ایفا کرده است و تدوینگر خاطرات با اشراف بر وقایع نهضت، روایتی نسبتاً جامع و مانع ارایه داده است. از طرف دیگر با شیوه علمیِ تدوین، الگویی شایسته و مناسب در تدوین خاطرات به حساب می آید.