پذیرش اصل مهدویت / نجات باوری مهدوی / جهل مردم

آنچه به ماهیت شور انگیز و انقلابی امامت در تشیع می افزاید، اصل مهدویت است. انتظار فرج و امید به رجعت امام غائب، امیدواری شیعه را برای پیروزی نهایی بر ظلم و ستم و به سامان آمدن جهان می رساند و همین پیوند معنادار بین ظهور امام زمان (عجل الله فرجه الشریف) و تشکیل حکومت حق و عدل، دست مایه بالقوه نوعی «فعال گرایی تندرو» می شود.

زمینه اجتماعی پذیرش مهدویت، ترسیم مدینه فاضله انسانی در دوران ظهور حضرت مهدی (عجل الله فرجه الشریف) است – فرقه ها و افراد مختلفی در دوران تاریخ اسلام، بشر را به این دنیای آرمانی توجه داده اند . احادیثی که درباره ظهور حضرت مهدی (عجل الله فرجه الشریف) وارد شده بر دو مسئله بیشترین تأکید را دارد.
 
اول عدالت و دوم رفاه اقتصادی. شاید بعد از اصل عدالت، رفاه اقتصادی دومین موضوعی باشد که جوامع تحت ستم در آرزوی آن هستند. در منابع امامیه و اهل سنت، روایات زیادی وارد شده که مهدی (عجل الله فرجه الشریف) در موقعیتی ظهور خواهد کرد که فساد و بی عدالتی جوامع را فراگرفته باشد.
 
اگر مردمی، عاشق باشند و علاقه شدید به این راه و مرام داشته باشند؛ اما زوایای قضیه برای آنان روشن نباشد، با هر موجی، خود را همراه می سازند و بی اختیار و در اختیار هر بادی که بوزد، قرار می گیرند.
 
شیعیان از همه بیشتر در هر دوره ای امید و انتظار داشتند که مهدی و منجی رهایی بخش به نام «قائم» و از خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در زمان آنها قیام کند و با درهم شکستن نظام های فاسد، آنان را از رنج و سختی و آزارها و فشارهای سیاسی روزگار برهاند. درست است که در پس پرده برخی از ادعاها، اهداف و اغراض شخصی و مادی و بهره برداری های سیاسی وجود داشت اما از همه بیشتر این موج شدید مهدی خواهی و نجات طلبی بود که موجب تطبیق ناآگاهانه و عموما غیر مغرضانه مهدی موعود بر امامان شیعه و یا افراد دیگری از خاندان پیامبر می شد.
 
با عنایت به چنین انتظاری بعد از درگذشتن هر امام، رحلت او به باور دسته ای از افراد نمی گنجید چرا که قائم می بایست قبل از مرگش بساط ظلم و ستم را بر می چید و با پر کردن زمین از عدل و داد، رسالتش را به اتمام رساند. از این روی این دسته یا به انکار درگذشت امام معتقد می شدند و یا حداقل انتظار آنها این بود که امام بعد از رحلتش دوباره به زمین برگردد و وظیفه قائم به شمشیر بودن خود را تمام کند.
 
انتظار آینده بهتر و ظهور دولت حق و عدل، در طول تاریخ مترقی ترین آرمان اجتماعی بوده است. فطرت کمال گرایی آدمی و ماهیت زندگی بشر با امید به آینده عجین شده است و لذا اعتقاد به مهدویت از اصیل ترین ابعاد روح انسانی سرچشمه می گیرد. باور داشتن مهدویت و اعتقاد به وجود نجات بخش گیتی به گروه و مذهب خاص محدود نیست.
 
مرحوم آیت الله حاج شیخ حسین لنکرانی در علت گرایش مردم به سید علی محمد باب می گوید: «این باور تحرک بخش اسلامی و شیعی مهدویت بود که (البته با خطای تشخیص مصداق)، و صحنه گردانی بازیگران سیاسی غوغای بابیت را در ایران اسلام شیعه برانگیخت و جمعی از شیعیان (ساده لوح) را حول پرچم کسی گرد آورد که مدعی باب امام عصر بود و با ندای «یا صاحب الزمان» به تهورهای بعضا کم نظیر و شگفت انگیز در برابر قوای حکومت وا داشت.»
 
وی در این باره این گونه می افزاید:«در واقع، آن تحرک ها و فداکاری های عصر باب، آتش سوختنش از باورها و عقاید شوربخش و تحرک آفرینی شیعه، به ویژه باور مهدویت و انتظار مهدی موعود(عجل الله فرجه الشریف) نشأت می گرفت.».
 
در حقیقت تحرک آفرینی شوربخش آموزه مهدویت سبب شد تا عده ای از آن سوء استفاده کنند.
 
آفریقا را فراموش نکنیم، سرزمینی که در طول تاریخ اسلام و از زمانی که اسلام به آن راه یافته منطقه ای پر استعداد در پذیرش مفاهیم موعودباوری و مهدویت بوده است. و این پدیده معلول جور و ستم خلفای اموی و عباسی در صدر اسلام و ظلم و ستم مستعمران در صده های اخیر است.
 
تثبیت ریشه ای مفهوم مهدویت با رویکرد نجات بخش زمینه موثری در ایجاد جریانات دینی و سیاسی در آفریقا بوده است. وجود زمینه های جدید و ریشه های عمیق فکری مهدویت آن چنان قوی است که با کمتر تحرکی می توان مردم را با خود همراه ساخت. ظلم و ستم و محرومیت شدید مردم آفریقا «مهدویت» را در آن جا قوی می کرد. اگر سرزمین آفریقا را زادگاه «مدعیان مهدویت» بدانیم، راه دوری نرفته ایم. این امر با توجه به زمینه های روانی و اجتماعی ناشی از وجود بی عدالتی و تبعیض در آفریقا و به ویژه محتوای معنوی انسانی و فطری آموزه مهدویت سبب شد تا جنبش «سنوسی» حداکثر استفاده را از آموزه مهدویت ببرد.
 
طرح مهدویت سید محمد بن علی السنوسی ادریسی (۱۷۹۱-۱۸۰۹م) پایه گذار و رهبر جنش اصلاحی ضد استعماری سنوس، واکنشی بود نسبت به هجوم  استعماری و نظامی غرب تا با بسیج مردم و تحریک آنان به مبارزه با تهاجم دولت های انگلیس، فرانسه و ایتالیا بپردازند.
 
مهدی سودانی، در سودان نیز با تکیه بر حس نجات باوری مردم مظلوم سودان آنان را بر علیه ظلم و ستم بسیج کرد. سودان تا اوایل دهه هشتاد قرن نوزدهم میلادی از ناحیه سه گروه تحت ظلم و ستم قرار داشت: استعمارگران انگلیسی، حکام و مأموران ترک و مصری و اشراف و ملاکین و تجار بزرگ محلی و منطقه ای. این فشارها و ظلم ها به تدریج مخالفت ها و اعتراضات گسترده ای را در سراسر سودان به همراه داشت. البته مهم ترین مسئله مورد اعتراض هجوم و حضور بیگانگان و اروپاییان بود. توده های مردم محروم و مسلمان اقوام بربر هسته مرکزی جنبش اصلاحی و ضد استعماری را آغاز کردند. رهبری این جنبش گسترده که از سال ۱۸۸۱ میلادی شروع شد کسی نبود جز محمد احمد بن عبدالله (عجل الله فرجه الشریف) معروف به مهدی سودانی – وی فرزند یک قایق ساز ساده بود که از کودکی همراه پدر و برادرانش در کنار مردم محروم و ضعیف سودان زندگی کرده بود. سال ۱۸۸۳ میلادی سال پیروزی جنبش سودانی است. زیرا پیروان مهدی سودانی و نیروهای او طی یک رشته شکست های سختی که بر نیروهای مشترک انگلیسی – مصری تحت فرماندهی ژنرال کبیر و دیگران وارد کردند، همه ایالات سودان را آزاد نمودند.
 
مهدی سودانی در اوت ۱۸۸۱ میلادی اعلام کرد که وی «مهدی موعود» است و از آسمان به زمین آمده تا دین حقیقی را برقرار کند. او از مردم خواست قوانین حقیقی اسلام را احیا کنند و بر ضد استعمارگران اروپایی بپاخیزند. او اعلام داشت که حکومت او به ظلم و ستم و بی عدالتی و باج و خراج ستمگران پایان خواهد داد. و مساوات و برابری و عدل و داد را در کشور برقرار خواهد کرد.
 
مولف کتاب مسلمانان آفریقا می نویسد: «ظهور مهدی در بخش آفریقای شمالی یک پدیده خاص است».
 
از دیگر مدعیان مهدویت در شمال آفریقا می توان به «مهدی سومالی» اشاره کرد وی بین سال های ۱۸۹۹-۱۹۲۰ زندگی می کرده است. نام وی محمد بن عبدالله حسن از قبیله أغادین و جزء طریقه صالحیه بوده. وی در سال ۱۸۹۹ میلادی اعلام کرد که مهدی است و بیست سال با انگلیسی ها و ایتالیایی ها جنگید. و در سال ۱۹۲۰ میلادی به وسیله ایتالیایی ها به قتل رسید.
 
در نیجریه نیز چهار نهضت بر پایه مهدویت در زمان کوتاهی برپا شده است. نخستین مهدی شناخته شده مودیبو یکی از فرماندهان عثمانی «دان فودیر» است.
 
ابن خلدون نیز از چند نفر که مدعی مهدویت بودند نام و یاد می کند و می گوید: «اکثر مردم شمال آفریقا تصور می کنند که مهدی از زاب افریقیه ظهور خواهد کرد، لذا در آغاز قرن هشتم فردی به نام «تویزری» و در آخر قرن هفتم فردی به نام عباس از همان زاب قیام کرده و خود را مهدوی موعود نامیدند.»
 
از مدعیان بی شمار مهدویت در آفریقا می توان به فردی در مصر اشاره کرد. وی در سال ۱۷۹۹ میلادی ادعای مهدویت کرد و در جنگی شصت فرانسوی را کشت، ولی عاقبت به دست ناپلئون بناپارت به قتل رسید. در سنگال نیز فردی در سال ۱۸۲۸ میلادی ادعای مهدویت کرد.
 
تمام این قیام ها و شورش ها در مواقعی صورت گرفته است که استعمار غرب ظلم و ستم زیادی بر مسلمانان شمال آفریقا وارد نموده است و در این زمان عده ای با اندیشه مهدویت که در اذهان مردم مطابق با نجات بخشی و عدالت خواهی است توانستند بر علیه استعمار قیام کنند.
 سرزمین آفریقا، سرزمین منتظران خسته و رنجوری بود که به دنبال منجی موعود به انتظار ظهور نشسته بودند و در پاسخ به این انتظار فزاینده، عده ای با ادعای دروغین مهدویت از این موضوع حداکثر استفاده را کردند.

دین آماجگاه بهره برداری های نادرست است. مردم با عشق و احساس خاصی، بر گرد دین حلقه می زنند و اگر از آموزه های آن به درستی و دقیق آگاهی نداشته باشند، همه گاه، شیادان رهزنان اندیشه هستند که برای منافع شخصی، گروهی و … به جای آب، سراب نشان دهند و دام بگسترانند و مردمان را به دام اندازند. در بستر نادانی و ناآگاهی، حق و باطل در هم می آمیزند و چنان ظلمت و سیاهی می آید که رهایی از آن برای هر کسی ممکن نیست. در این عرصه بینش و بصیرت، باید بالا باشد، تا رهایی ممکن باشد. جامعه ای که در باتلاق ناآگاهی درمانده باشد، شیادان و رهزنان، کرکس وار در آن حلقه می زنند، تا طعمه خویش را به دست آورند. برای مردمان علاقه مند و شیدا و فدایی دین، که از آگاهی های لازم بهره ندارند و یا در مثل نگاهشان به دین، نگاه کامل و همه سویه و جامع نیست، دام های بسیاری از سوی رهزنان و صیادان گسترده می شود، اینان به نام دین، در پی آبادانی دنیای خود هستند و رسیدن به جاه و قدرتی.

علت اصلی تأثیرگذاری و رشد مدعیان دروغین مهدویت جهل مردم است. بدون تردید می توان جهل و نادانی را عامل اصلی همه انحرافات در تاریخ اسلام دانست. بسیاری از افرادی که در دام چنین مدعیانی گرفتار می شوند، در حقیقت جویندگان آب هستند، اما چون آب واقعی را ندیده و نشناخته اند به دنبال سراب راه افتادند.