احکام خمس چیست و خمس به چه کسی پرداخت می‌شود؟
خمس یکی از واجبات مالی در فقه اسلامی و از فروع دین است. بر اساس آیه ۴۱ سوره انفال، مسلمانان موظف‌اند یک‌پنجم از مازاد درآمد سالانه و برخی موارد خاص مانند گنج، معدن و… را با شرایطی که در فقه آمده، پرداخت کنند. در قرآن و روایات بیش از صد بار به موضوع خمس اشاره شده است. اما خمس دقیقاً به چه کسی تعلق دارد و چگونه باید پرداخت شود؟
«خُمس» در لغت به معنی «یک‌پنجم» است. در اصطلاح فقهی، به یک‌پنجم از سود و درآمدی گفته می‌شود که از نیازهای سالانه انسان اضافه می‌آید. ریشه این حکم به دوران پیامبر اسلام(ص) و جنگ بدر بازمی‌گردد، جایی که خداوند دستور داد از غنایم جنگی، یک‌پنجم به پیامبر و ذوی‌القربی داده شود. از آن پس خمس نه فقط در غنایم جنگی، بلکه در تمام منافع و درآمدهای مشروع نیز مورد توجه قرار گرفت.
آیه خمس
خداوند در سوره انفال آیه ۴۱ می‌فرماید:
«وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَیْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَى وَالْیَتَامَى وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ…»
ترجمه:
بدانید هر غنیمتی به دست آورید، یک‌پنجم آن برای خدا، پیامبر، خویشاوندان او، یتیمان، نیازمندان و در راه ماندگان است، اگر به خدا ایمان دارید.
این آیه نشان می‌دهد که خمس نشانه‌ای از ایمان و تعهد مؤمنان است.
مصرف خمس و صاحبان آن
در فقه امامیه، خمس به دو بخش اصلی تقسیم می‌شود:
سهم امام (ع): شامل سهم خدا، پیامبر و ذوی‌القربی است. در زمان حضور امام معصوم، خمس به ایشان داده می‌شود. در دوران غیبت، این بخش توسط مراجع تقلید ـ به عنوان نائبان عام امام زمان(عج) ـ دریافت و در امور دینی، فرهنگی و اجتماعی مصرف می‌گردد.
سهم سادات: شامل نیازمندان، یتیمان و در راه ماندگان از نسل بنی‌هاشم (سادات) است. این بخش به سادات فقیر پرداخت می‌شود.
موارد وجوب خمس
به نظر فقهای شیعه، خمس بر موارد زیر واجب است:
مازاد درآمد سالانه (پس از خرج‌های ضروری)
گنج، معدن و غوص (اشیای قیمتی استخراج‌شده از دریا)
مال حلالی که با مال حرام مخلوط شده باشد
زمین خریداری‌شده توسط غیرمسلمان از مسلمان
غنیمت‌های جنگی
احکام و نکات مهم خمس
پرداخت خمس نباید به تأخیر افتد؛ بدهکار کردن خود جایز نیست.
خمس از عبادات است و باید با نیت قربت به خدا پرداخت شود.
خمس هر فرد بر عهده خودش است، حتی اگر متأهل باشد.
بدون اجازه مرجع تقلید، تصرف در مالِ خمس‌دار جایز نیست.
مهریه، ارث و اموالی که برای زندگی مورد نیازند (مثل منزل و وسایل ضروری) خمس ندارند.
اگر چیزی از هزینه سال اضافه بماند (مانند خوراک یا پول پس‌انداز)، باید خمس آن پرداخت شود.
در صورت ناتوانی مالی، فرد می‌تواند با اجازه مرجع تقلید خمس را «دست‌گردان» کند؛ یعنی خمس را به‌صورت قرض بگیرد و بعداً بازپرداخت نماید.
سال خمسی
هر فرد باید روزی را برای محاسبه سال خمسی خود تعیین کند. در پایان هر سال، درآمد و هزینه‌ها بررسی می‌شود تا مقدار مازاد و خمس آن مشخص گردد.
به طور خلاصه، خمس یکی از احکام مهم مالی اسلام است که هم جنبه عبادی دارد و هم نقش مهمی در تأمین هزینه‌های تبلیغ، تعلیم و گسترش معارف دینی ایفا می‌کند. نیم آن به نیازمندان سادات اختصاص دارد و نیم دیگر در اختیار امام معصوم یا نمایندگان او (مراجع تقلید) قرار می‌گیرد تا در مسیر مصالح عمومی مسلمانان هزینه شود.