۷۴درصد کره زمین خشک می‌شود!
در حالی که بحران‌های آبی از کیپ‌تاون تا تهران به بخشی از زندگی روزمره تبدیل شده‌اند، تازه‌ترین گزارش علمی مجله Nature Communications از وقوع پدیده‌ای خبر می‌دهد که می‌تواند چهره تمدن انسانی را دگرگون کند؛ کم‌آبی روز صفر جهانی.
در این پژوهش که توسط دو دانشمند آلمانی، پیترو راوی‌ناندراسانا و کریستین فرانزکه از دانشگاه کیل انجام شده، برای نخستین‌بار زمان و مکان بروز «کم‌آبی بی‌سابقه» در سطح جهانی محاسبه شده است. بر اساس داده‌های این تحقیق، بشر به‌زودی با دوره‌هایی از خشکی ممتد روبه‌رو خواهد شد که نه چند ماه، بلکه چندین سال ادامه می‌یابد، دوره‌ای که دانشمندان آن را آغاز «روز صفر جهانی» نامیده‌اند.
تعریف علمی بحران روز صفر آبی
در مدل جدید «Day Zero Drought» یا خشکسالی روز صفر DZD به وضعیتی اطلاق می‌شود که تقاضای آب در یک منطقه، برای چند سال پیاپی از ظرفیت طبیعی منابع آبی (شامل بارش، رودخانه‌ها و سفره‌های زیرزمینی) فراتر می‌رود. در این تعریف، به‌خلاف رویکرد سنتی، تنها شرایط اقلیمی ملاک نیست؛ بلکه نقش انسان در برداشت بی‌رویه از منابع، توسعه کشاورزی، تغییر کاربری زمین و رشد جمعیت شهری نیز در تشدید بحران لحاظ شده است.
پیش‌بینی زمان نخستین ظهور بحران
دانشمندان برای درک ابعاد این بحران، از مدل‌های آماری و اقلیمی چندبعدی استفاده کردند تا زمان موسوم به «نخستین ظهور کم‌آبی» (Time of First Emergence) را تعیین کنند؛ یعنی دهه‌ای که در آن احتمال بروز کم‌آبی ساختاری به‌طور قطعی (با احتمال بالای ۹۹ درصد) افزایش می‌یابد.
این تحلیل بر داده‌های اقلیمی و هیدرولوژیکی از سال ۱۹۶۰ تا ۲۱۰۰ و سه سناریوی متفاوت استوار است:
- سناریوی کم‌مصرف: کنترل گرمایش جهانی در حدود ۱.۵ درجه.
- سناریوی میانی: افزایش دمای زمین تا حدود ۲ تا ۲.۵ درجه.
- سناریوی پرمصرف: رشد سریع اقتصادی همراه با گرمایش بیش از ۴ درجه.
کم‌آبی جهانی در دهه‌های پیش‌ِرو
۱. آغاز بحران در دهه‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۳۰
بر اساس نتایج مدل‌ها، بسیاری از مناطق نیمه‌خشک جهان از جمله حوضه مدیترانه، جنوب آفریقا، خاورمیانه، آمریکای مرکزی و جنوب‌غربی ایالات متحده، پیش از سال ۲۰۴۰ به آستانه کم‌آبی بی‌سابقه خواهند رسید.
۲. دربرگیری جهانی بحران
اگر روند فعلی مصرف آب ادامه یابد، تا پایان قرن بیست‌ویکم حدود ۷۴ درصد از سطح زمین در معرض پدیده روز صفر آبی قرار می‌گیرد؛ یعنی سه‌چهارم کره زمین وارد وضعیت کم‌آبی مزمن می‌شود.
۳. تهدید ذخایر طبیعی آب
در همین بازه، ۱۴ درصد از ذخایر طبیعی آب شامل دریاچه‌ها، سدها و سفره‌های زیرزمینی اصلی جهان در خطر خشک‌شدن کامل قرار می‌گیرند.
۴. جمعیت در خطر
پیش‌بینی می‌شود بیش از ۷۵۰ میلیون نفر در دهه‌های آینده مستقیماً از پیامدهای کم‌آبی بی‌سابقه آسیب ببینند؛ عمدتاً در کشورهای درحال‌توسعه که رشد جمعیتی بالا و زیرساخت‌های محدود دارند.
۵. حتی گرمایش محدود نیز خطرناک است
جالب آنکه بیش از ۶۰ درصد مناطقی که DZD در آن‌ها بروز می‌کند، تنها با گرمایش ۱ تا ۲.۵ درجه سانتی‌گراد روبه‌رو خواهند شد؛ بدین معنا که حتی اجرای کامل توافق اقلیمی پاریس نیز قادر به جلوگیری از این بحران نخواهد بود.
۶. تداوم خشکسالی‌ها
در بسیاری از نقاط، دوره‌های خشکی آن‌قدر طولانی خواهد بود که اکوسیستم‌ها و جوامع محلی فرصت بازیابی نخواهند یافت؛ وضعیتی که به‌گفته محققان، به «کم‌آبی ساختاری» می‌انجامد.
پنج نقطه داغ بحران آب در جهان
پژوهشگران پنج منطقه را به‌عنوان کانون‌های اصلی بحران معرفی کرده‌اند:
- مدیترانه و شمال آفریقا: شامل مراکش، تونس و جنوب اسپانیا
- شاخ آفریقا و جنوب قاره: از کنیا تا آفریقای جنوبی
- خاورمیانه و آسیای مرکزی: از جمله کشورهای حاشیه خلیج فارس و ایران
- جنوب غرب ایالات متحده و شمال مکزیک
- جنوب چین و دلتای مکونگ در جنوب شرق آسیا
در این میان، مناطق خشک خاورمیانه از جمله ایران در زمره آسیب‌پذیرترین نقاط قرار دارند. پژوهش تأکید می‌کند که وابستگی شدید این کشورها به منابع آب زیرزمینی، همراه با رشد سریع جمعیت و الگوی مصرف بالا، خطر بروز DZD را در آن‌ها افزایش داده است.
انسان، عامل اصلی تغییر
بررسی‌ها نشان می‌دهد سهم مستقیم انسان در تشدید کم‌آبی از دهه ۱۹۹۰ به بعد به‌شدت افزایش یافته است. برداشت بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی، سدسازی بی‌برنامه، توسعه ناپایدار کشاورزی و مدیریت ضعیف منابع از عوامل کلیدی ذکرشده در این مقاله است، به‌بیان دیگر، در بسیاری از کشورها، الگوی مصرف مهم‌تر از کاهش بارش‌ها در شکل‌گیری بحران نقش دارد.
شهرها در خط مقدم خطر
به‌گفته نویسندگان، شهرها آسیب‌پذیرترین نقاط در برابر کم‌آبی آینده‌اند. افزایش جمعیت، رشد صنایع و زیرساخت‌های فرسوده موجب می‌شود بسیاری از کلان‌شهرهای جهان در آستانه بحران آب قرار گیرند.
مطالعه نشان می‌دهد حتی در شرایط گرمایش ۱.۵ درجه، نیمی از جمعیت شهری جهان تا پایان قرن در مناطقی زندگی خواهند کرد که خطر DZD در آن‌ها قطعی است.
پیشنهادهای کلیدی برای مقابله
نویسندگان مقاله تأکید می‌کنند که مهار بحران آب جهانی تنها با کاهش انتشار کربن ممکن نیست، بلکه به اصلاح سیاست‌های مصرفی و مدیریتی نیاز دارد، مهم‌ترین توصیه‌های آن‌ها عبارت‌اند از:
- ایجاد سامانه‌های هشدار زودهنگام خشکسالی‌های روز صفر بر پایه داده‌های ماهواره‌ای
- سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های ذخیره و بازیافت آب، به‌ویژه در شهرهای بزرگ
- اجرای مدیریت یکپارچه منابع آب (IWRM) با همکاری دولت‌ها، بخش خصوصی و جوامع محلی
- هم‌راستایی سیاست‌های اقلیمی با اهداف توسعه پایدار سازمان ملل (SDG 6 و SDG 13)
- ترویج آموزش و تغییر رفتار مصرفی در سطح خانوار و صنایع
مرز آبی تمدن شکسته است
گزارش Nature Communications نتیجه می‌گیرد که جهان عملاً وارد دوره‌ای شده است که در آن، بحران آب نه رویدادی فصلی، بلکه پدیده‌ای دائمی و ساختاری است. اگر روند کنونی ادامه یابد، بخش وسیعی از جمعیت زمین تا نیمه دوم قرن بیست‌ویکم با کم‌آبی مزمن مواجه خواهند شد.
به‌تعبیر نویسندگان، «عصر انسان‌محور» یا Anthropocene، همان زمانی است که بشر از مرزهای طبیعی سیاره عبور کرده است و اکنون باید تاوان مصرف‌گرایی خود را در قالب کمبود حیاتی‌ترین منبع زندگی یعنی آب بپردازد.