چرا وان زنده است و ارومیه خشک؟
در روزهایی که تصاویر ماهواره‌ای از خشکی کامل دریاچه ارومیه در رسانه‌های ایران منتشر می‌شود، کمتر از ۴۰۰ کیلومتر آن‌سوتر، دریاچه وان ترکیه هنوز پابرجاست و زیستگاه پرندگان، آبزیان و یک جاذبه بکر طبیعی به‌شمار می‌رود. این دو دریاچه در فاصله‌ای حدود ۳۰۰ کیلومتر از یکدیگر قرار دارند، اما سرنوشت‌شان به‌طرز چشمگیری متفاوت شده است.
پرسش اینجاست: چرا وان هنوز زنده است و ارومیه به مرز نابودی رسیده است؟
مقایسه‌ای میان دو دریاچه: از عمق تا تبخیر
بر اساس داده‌های هواشناسی و منابع تحقیقاتی، یکی از عوامل اصلی در پایداری یک دریاچه در اقلیم خشک یا نیمه‌خشک، عمق متوسط آن است. در جدول زیر عمق و حجم آب دو دریاچه مقایسه شده‌اند:
در واقع، دریاچه وان اگرچه از نظر سطح، کمی کوچک‌تر از ارومیه است، اما با توجه به عمق بسیار زیاد خود، ۱۲ برابر بیشتر از ارومیه آب در خود نگه می‌دارد، این تفاوت عمق باعث می‌شود تبخیر تأثیر کمتری بر حجم کل آب بگذارد.
تبخیر سالانه در هر دو دریاچه
نکته دیگر مربوط به تبخیر سالانه است که در اقلیم منطقه نقش کلیدی دارد، میانگین تبخیر سالانه در هر دو دریاچه تقریباً مشابه و حدود ۱٬۰۰۰ میلی‌متر در سال برآورد می‌شود:
این بدان معناست که با وجود تبخیر مشابه، توان ذخیره‌سازی دریاچه وان به‌دلیل عمق زیاد و حجم بالاتر، به‌مراتب بیشتر از ارومیه است اما همان‌طور که در جدول پیداست، با وجود تبخیر نسبتاً برابر، تأثیر تبخیر در وان کمتر است، چراکه حجم آب بسیار بالاتری در دریاچه وجود دارد و کاهش آب سطحی نسبت به ذخایر آن چشمگیر نیست، در مقابل، ارومیه با عمق کم و حجم محدود، به‌شدت تحت تأثیر تبخیر قرار می‌گیرد و بدون تأمین ورودی آب کافی، خیلی سریع دچار افت سطح و خشکی می‌شود.
بحران مدیریت منابع آب در ایران
کارشناسان محیط زیست و منابع آب معتقدند که اصلی‌ترین علت خشکی دریاچه ارومیه، سوءمدیریت منابع آبی در حوضه آبریز آن بوده است. بیش از ۴۰ سد بر رودخانه‌های منتهی به ارومیه ساخته شد و هزاران حلقه چاه غیرمجاز کشاورزی نیز بر منابع زیرزمینی فشار آورد. بر اساس آمار رسمی، در بهترین حالت تنها ۲ تا ۳ میلیارد مترمکعب از آورد سالانه آب می‌تواند نیاز تبخیری دریاچه را جبران کند؛ رقمی که در بسیاری از سال‌ها تأمین نشده است.
در مقابل، در حوضه آبریز وان، محدودیت شدید بر بهره‌برداری از رودخانه‌ها، نبود سدهای زیاد، و مدیریت بهینه‌تر آب باعث شده است حتی در سال‌های خشک، وضعیت دریاچه پایدار بماند.
عوامل بحران در دریاچه ارومیه:
در یک جمله می‌توان گفت: “وان عمق داشت، ارومیه نداشت؛ وان مدیریت داشت، ارومیه نه.”
در حالی که عمق دریاچه وان به‌طور طبیعی آن را در برابر تبخیر مقاوم‌تر کرده، نبود تعادل بین توسعه کشاورزی، مدیریت منابع آب و حفظ محیط زیست در ایران، دریاچه ارومیه را به مرز خشکی رسانده است. تبخیر در هر دو دریاچه تقریباً یکسان است، اما آنچه دریاچه وان را زنده نگه داشته، نه معجزه طبیعت بلکه ترکیبی از عمق زیاد و مدیریت مبتنی بر پایداری است.
کنار مدیریت منابع آبی نمی‌توان از موضوع عمق نیز گذر کرد؛ اگرچه مساحت سطحی دریاچه ارومیه در گذشته بیشتر بوده، اما عمق بسیار کم آن، آسیب‌پذیری‌اش را در برابر تبخیر و برداشت‌های غیرمجاز دوچندان کرده است، در مقابل، دریاچه وان به‌واسطه عمق زیاد، ذخیره آبی قابل‌توجهی دارد و کاهش بارندگی یا افزایش تبخیر تأثیر کمتری بر بقای آن می‌گذارد.
در نهایت، پاسخ به این سؤال که چرا دریاچه ارومیه خشک شده و وان زنده مانده است، پاسخی چندوجهی دارد، اما نمی‌توان از نقش تعیین‌کننده عمق زیاد دریاچه وان و حجم عظیم آب آن در پایداری اکولوژیکی‌اش چشم‌پوشی کرد. اگرچه تبخیر در هر دو تقریباً یکسان است، تفاوت در فاکتورهای هیدرولوژیک، انسانی و مدیریتی باعث شده است دریاچه وان همچنان نفس بکشد و ارومیه به آستانه مرگ برسد.