آیا قرآن به عزاداری برای امام حسین (ع) اشاره کرده است؟
عزاداری برای سیدالشهدا (علیه‌السلام) و اهل‌بیت (علیهم‌السلام)، فراتر از یک سنت تاریخی، ریشه در آموزه‌های قرآنی و روایی دارد. این سنت حسنه، هم تجلی مودت به خاندان پیامبر (ص) و هم مصداق بارز تعظیم شعائر الهی است.اما این مفاهیم چگونه در قرآن و سیره معصومین (علیهم‌السلام) تبیین شده است؟
به گزارش ثریا در پی پرسشی که درباره ریشه‌های قرآنی و روایی عزاداری برای سیدالشهدا (علیه‌السلام) در ماه محرم مطرح شد، به سراغ حجت‌الاسلام علی اکبر عبادی‌نیک کارشناس شبهات مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی رفتیم تا پاسخ این سوال مهم را از منظر معارف دینی و فرهنگ شیعی جویا شویم.
یکی از پرسش اساسی پیرامون موضوع محرم و عزاداری این سوال است که آیا آیات قرآن کریم به عزاداری برای امام حسین (علیه‌السلام) اشاره دارد یا این سنت، برآمده از فرهنگ غنی تشیع است؟
پاسخ حجت‌الاسلام عبادی نیک:
عزاداری برای سیدالشهدا (علیه‌السلام) به‌طور خاص، و برای همه اهل‌بیت و ائمه (علیهم‌السلام) به‌طور عام، مسئله‌ای است که در فرهنگ مکتب تشیع جایگاهی ممتاز و ریشه‌ای عمیق دارد. این مسئله، که از مهم‌ترین مؤلفه‌های فرهنگی شیعه به‌شمار می‌رود، برآمده از معارف قرآنی و روایی است و در آموزه‌های دینی ما ریشه دارد.
اهمیت عزاداری در فرهنگ تشیع
همان‌طور که می‌دانید، یکی از مؤلفه‌های اصلی هر فرهنگی، مناسبات اجتماعی، رفتارهای جمعی و مناسک است. در فرهنگ تشیع، از دوران ائمه معصومین (علیهم‌السلام) تاکنون، هرچند با فراز و نشیب‌هایی در دوره‌های مختلف تاریخی روبه‌رو بوده‌ایم، اما اصلِ توجه به عزاداری سیدالشهدا (علیه‌السلام) همواره پررنگ بوده است. این مسئله را به‌وضوح در سیره ائمه اطهار (علیهم‌السلام)، توصیه‌ها و تأکیدهای آنان، و همچنین در رفتار اصحاب و پیروان اهل‌بیت (علیهم‌السلام) در طول تاریخ می‌بینیم. این سنت از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و تا امروز تداوم یافته است.
عزاداری برای سیدالشهدا (علیه‌السلام)، جایگاهی ویژه در فرهنگ تشیع دارد و با وجود فراز و فرودهای تاریخی گاه در شرایط اختناق و پنهانی، و گاه به‌صورت گسترده و عمومی همواره به‌عنوان یکی از ارکان مهم این مکتب باقی مانده است. این مسئله، ریشه در معارف اصیل دینی و آیات قرآن کریم دارد و بخشی جدایی‌ناپذیر از هویت شیعه به‌شمار می‌رود.
ریشه‌های قرآنی عزاداری برای امام حسین (علیه‌السلام)
عزاداری برای سیدالشهدا (علیه‌السلام) از چند جهت با آموزه‌های قرآنی پیوند خورده است. پیش از پرداختن به روایات، به برخی از این آیات اشاره می‌کنیم:
اظهار محبت و تولی به دوستان خدا
عزاداری برای سیدالشهدا یکی از مصادیق ابراز محبت است، در فرهنگ شیعه، مسئله “تولی و تبری” (دوستی با دوستان خدا و دشمنی با دشمنان او) جایگاه ویژه‌ای دارد. عزاداری برای امام حسین (علیه‌السلام) از جلوه های این تولی است .
مودت به اهل بیت(ع) و جلوه‌های آن در عزاداری
یکی از بارزترین مصادیق تولی و تبری در مکتب تشیع، همانا ابراز محبت و وفاداری به دوستان خدا و دشمنی با دشمنان خداست.
این محبت تنها به دل محدود نمی‌شود، بلکه باید در عمل و رفتار نیز ظهور یابد. عزاداری برای سیدالشهدا(ع) و دیگر ائمه اطهار(ع) در حقیقت تجلی همین مودتی است که در آیات قرآن از ما خواسته شده است و یکی از مصادیق این واجب الهی در مکتب شیعی است.
این اصل چنان مهم است که قرآن کریم در آیه‌ای روشن می‌فرماید:
«قُل لَّا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّهَ فِی الْقُرْبَیٰ»
(بگو: من هیچ پاداشی از شما بر رسالتم درخواست نمی‌کنم جز مودت نسبت به خویشاوندانم)
نکته عمیق اینجاست که خداوند در آیات دیگر تأکید می‌کند که همین مودت و محبت به خویشاوندان پیامبر(ص) در حقیقت به نفع خود مؤمنان است. این مودت که مزد رسالت شمرده شده، محبتی ژرف و ریشه‌دار است که آثار و برکاتش به جامعه مؤمنان بازمی‌گردد.
عزاداری برای امام حسین(ع) و دیگر ائمه(ع) به‌عنوان عالی‌ترین تجلی این مودت، در حقیقت جلوه ای از مودتی است که در آیات قرآن مطرح شده است.
عزاداری به عنوان تجلی مودت و تعظیم شعائر الهی
مودت، آن محبت عمیق و پیوند ناگسستنی با پیامبر اکرم(ص) و خاندان پاکش(ع) ، هنگامی که در دل مؤمن ریشه بدواند، به طور طبیعی در رفتار و کردار او تجلی می یابد. یکی از روشن‌ترین جلوه‌های بروز این مودت، همانا اظهار حزن و اندوه در مصائب اهل بیت(ع) است.
بنابراین، عزاداری برای سیدالشهدا(ع) و دیگر ائمه معصومین(ع)، به عنوان مصداق بارز تولی در فرهنگ شیعی، در حقیقت تجلی همان مودتی است که قرآن کریم آن را از مؤمنان خواسته است: «قُل لَّا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّهَ فِی الْقُرْبَیٰ».
ریشه قرآنی دوم: تعظیم شعائر الهی
جهت دوم از ریشه‌های قرآنی عزاداری، مسئله «تعظیم شعائر الله» است که در آیه شریفه آمده است: «ذَٰلِکَ وَمَن یُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِن تَقْوَی الْقُلُوبِ». خداوند متعال، بزرگداشت شعائر الهی را نشانه تقوای قلبها دانسته و از مؤمنان خواسته است که همواره این ویژگی را در خود حفظ کنند.
شعائر در لغت به معنای نشانه‌ها و علامت‌های دین است.