۵ عمل پرثواب که باید در عید قربان انجام دهید
برای این روز همان طور که در کتب ادعیه مثل مفاتیح بیان شده، اعمال مستحب متعددی وجود دارد از جمله: غسل کردن، انجام نماز عید، خواندن بعضی دعاها از جمله دعای ۴۸ و ۴۶ صحیفه سجادیه و یا دعای ندبه، قربانی کردن.
عید قُربان یا عید الأضحی روز دهم ذی‌الحجه از اعیاد بزرگ اسلامی به شمار می‌رود که در چنین روزی ابراهیم(ع)، فرزندش اسماعیل(ع) را به قربانگاه برد که جبرئیل به همراه «قوچی» بر او نازل شد و ابراهیم(ع)را مأمور به ذبح آن کرد. قربانی کردن در این روز بر حاجیانی که در سرزمین منا حضور داشته باشند واجب و برای سایر مسلمانان مستحبّ مؤکد است.
به مناسبت این عید بزرگ مسلمانان با حجت‌الاسلام محمدصالح مشفقی‌پور از کارشناسان مذهبی به گفتگو نشستیم.
عید قربان چه اعمال و فضیلتی دارد؟
یکی از اعیاد بزرگ اسلامی، عید قربان است که در روز دهم ذی‌الحجه واقع شده است. عید قربان یادآور یک افتخار بسیار بزرگ برای ما و برای همه مؤمنین به ادیان الهی است که حضرت ابراهیم(ع) پیامبر بزرگ الهی از یک امتحان و آزمایش بزرگ و سخت، سربلند بیرون می‌آید. او به دستور خداوند متعال و برای اطاعت از او، حاضر می‌شود نوجوان حلیم خود را که سال‌ها چشم انتظار ولادتش بوده ذبح کند و آن نوجوان یعنی حضرت اسماعیل(ع) نیز در اوج بندگی و عبودیت، تسلیم محض فرمان خدای خویش است.
این حادثه بزرگ و شگفت انگیز، بیانگر اوج بندگی، اخلاص و قدرت ایمان الهی در انسان است که به عنوان یک الگو در برابر بشریت و مؤمنین وجود دارد که در راه خداوند و برای رسیدن به قرب او، نباید دل بسته‌ی خواسته‌های نفسانی باشیم و در موقع نیاز، باید خواسته های نفسانی را به مسلخ ببریم. البته جریان این واقعه را همه می‌دانیم که کارد حضرت ابراهیم(ع) به فرمان خدا از کار افتاد و نبُرید و قرآن می‌فرماید: «ما ذبح عظیمی را فدای او کردیم و نام نیک ابراهیم را در امت‌های بعد باقی و برقرار ساختیم» (سوره صافات، آیات ۱۰۷ و ۱۰۸)
این روز بزرگ و به تعبیر امام سجاد(ع)، این روز مبارک و میمون، یاد آور چنین حادثه ایمانی است و از این جهت روز عید و روز خوشحالی و شادمانی است که بنده‌ای مخلص، ایمان و عبودیت خود نسبت به خداوند را در یک امتحان بزرگ به اثبات رساند و مؤمنین هم به تأسی از ایشان همه ساله در این روز به عبادت خدا می‌پردازند و قربانی می‌کنند.
پنج عمل در عید قربان
برای این روز همان طور که در کتب ادعیه مثل مفاتیح بیان شده، اعمال مستحب متعددی وجود دارد از جمله: غسل کردن، انجام نماز عید، خواندن بعضی دعاها از جمله دعای ۴۸ و ۴۶ صحیفه سجادیه و یا دعای ندبه، قربانی کردن. در این زمینه مناسب است یک روایتی را از امام‌جواد(ع) نقل کنم. ایشان پنج عمل در عید قربان را بهترین اعمال دانسته‌اند: ۱. قربانی کردن؛ ۲. به دیدار پدر و مادر رفتن؛ ۳. دلجویی کردن از فامیلی که قطع رابطه کرده به صورت عملی با هدیه و کمک مالی از مازاد درآمد خود و یا به صورت زبانی با سلام و احوال پرسی؛ ۴. از گوشت قربانی خود خوردن و بخشیدن بقیه آن به همسایه‌های یتیم و نیازمند؛ ۵. دلجویی از اسیران. (خصال، شیخ صدوق، صفحه۲۹۸)
در قرآن کریم به عید قربان چه اشاره‌ای شده است؟
خود عمل قربانی انجام دادن به عنوان یکی از اعمال و شعائر حج، در قرآن ذکر شده است از جمله در سوره مائده آیات ۲ و ۹۷. اما در خصوص عید قربان باید گفت که بعضی آیات با توجه به بعضی تفاسیر و بعضی روایات، تفسیر و یا تأویل به عید قربان شده‌اند.
به عنوان نمونه در ذیل آیه سوم سوره بروج «وَ شاهِدٍ وَمَشْهُودٍ» یکی از تفسیرهایی که گفته شده است که «شاهد» روز عید قربان و «مشهود» روز قبل از آن یعنی «عرفه» است. یا در سوره مبارکه فجر، در مورد همان آیه اول «وَ الْفَجْرِ» که قسم به فجر و سپیده دم می‌خورد، بعضی مفسرین آن را به «فجر روز عید قربان» تفسیر کرده‌اند که متصل به شب‌های دهگانه اول ماه ذی‌الحجه هست و در آیه بعد به آن قسم می‌خورد که «وَلَیالٍ عَشْرٍ». همچنین در مورد آیه سوم همین سوره نیز یعنی «وَالشَّفْعِ وَالْوَتْرِ» مطابق بعضی روایات گفته شده است که منظور از شفع روز عید قربان و منظور از وتر روز عرفه است.
اشاره دیگری که در قرآن کریم به عید قربان شده است، آیه دوم سوره مبارکه کوثر است. «فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَانْحَرْ» که از رسول خدا(ص) می‌خواهد برای پروردگارت نماز بخوان و قربانی کن. بسیاری از مفسرین گفته‌اند که منظور، نماز روز عید قربان و انجام عمل قربانی در همان روز است.
همچنین باید از آیه سوم سوره توبه نیز یاد کنیم. آنجا که می فرماید: «وَ أَذانٌ مِنَ اللَّه وَ رَسُولِه إِلَی النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الأَکْبَرِ أَنَّ اللَّه بَرِیءٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَ رَسُولُه» یعنی و این اعلامی است از ناحیه خدا و پیامبرش به همه مردم در روز حج اکبر که خداوند و پیامبر او از مشرکان بیزارند. در مورد منظور از «حج اکبر»، گر چه اختلافی بین مفسرین وجود دارد ولی با توجه به بسیاری از روایات که هم شیعه نقل کرده و هم اهل‌سنت، می‌توان گفت که منظور از آن روز عید قربان است. روزی که امیرالمؤمنین(ع) به دستور رسول خدا(ص)، پیام برائت از مشرکین را در مِنی برای مردم خواند و طبق دستور خداوند، به مشرکین ۴ ماه مهلت داد که یا اسلام بیاورند و یا مجازات دردناک در انتظارشان است.
عید قربان در روایات اهل بیت(ع) چه جایگاهی دارد؟
روز دهم ذی‌الحجه یکی از اعیاد بزرگ اسلامی و الهی است. در روایات، چهار روز از جمله عید قربان، به عنوان اعیاد اسلامی معرفی شده است. و حتی در روایتی از امام هادی(ع) می خوانیم که شیعیان فقط چهار عید دارند: فطر، قربان، غدیر و جمعه. (بحار، جلد۹۵، صفحه۳۵۱) و در تعبیری از امام رضا(ع) که بیانگر اهمیت این چهار روز هست، می‌خوانیم که در روز قیامت، این چهار روز به سرعت به سوی خدا می‌شتابند و عید غدیر در میان این اعیاد، چون ماه بین ستارگان است. (اقبال الاعمال، جلد۲، صفحه۲۶۰)
بنابراین اهل‌بیت(ع) عید قربان را به عنوان یک روز باعظمت و با برکت به ما معرفی کرده‌اند. سعی کردم روایات وارد شده در مورد عید قربان را یک مطالعه اجمالی بکنم، تا آن مقداری که توانستم روایات را بخوانم. دو موضوع به صورت کلی خیلی به چشم بنده آمد: یک موضوع توجه به مسائل معنوی، عبادی و ارتباط با خداوند متعال که روح همه تعالیم و اعمال و اعیاد اسلامی است. به عنوان نمونه امیرالمؤمنین(ع) در خطبه ای که روز عید قربان ایراد فرمودند، به مردم این چنین گفتند: «این روز حرمت و احترام زیادی دارد و بهره‌مندی از برکت و آمرزش در آن مورد انتظار است؛ بنابراین فراوان یاد خدا کنید، طلب مغفرت کنید و توبه کنید که خداوند توبه پذیر و رحیم است.» (من لا یحضره الفقیه، جلد۱، صفحه۵۲۰)
موضوع دیگر، بحث توجه به دیگران به ویژه به لحاظ مساعدت مالی به فقرا و مستمندان و قربانی کردن است. در خطبه رسول خدا(ص) که امیر المؤمنین(ع) نقل کرده‌اند، توجه به این دو ویژگی وجود دارد. رسول خدا(ص) عید قربان را روز ثَجّ و عَجّ دانستند و در توضیح اینگونه فرمودند: «روز ثجّ است چون خون قربانی‌ها را می‌ریزید. هر کس نیت خالصانه و صادقانه داشته باشد، اولین قطره خون قربانی او که روی زمین ریخته می‌شود کفاره همه گناهان اوست. و روز عجّ یعنی روز دعاست. پس به درگاه خداوند دعا و انابه کنید.» (دعائم الاسلام، جلد۱، صفحه۱۸۴)
اهمیت سنت قربانی کردن در اسلام و آداب آن چیست؟
قربانی کردن یعنی ذبح حیواناتی مثل گوسفند و شتر و گاو به قصد قربت در اسلام یک عبادت است و البته قربانی در حج، یکی از اعمال واجب آن است و برای کسانی که در حج نیز حضور ندارند، مستحب است. واضح است که قربانی کردن یک عمل مخصوص اسلام نیست بلکه چه بسا در طول تاریخ بشریت وجود داشته است و البته در اسلام به عنوان یک عمل عبادی و به قصد قربت خداوند انجام می‌شود نه این که انسان بی‌هدف و بی‌جهت، صرفا بخواهد خونی بریزد.
این که امام محمدباقر(ع) می‌فرمایند: خداوند اطعام غذا و قربانی کردن را دوست دارد؛ (کافی، جلد۴، صفحه۵۱) منظور این نیست که معاذالله خداوند یک کار بیهوده و بی‌هدفی را بخواهد ما انجام بدهیم. نه، شما با قربانی کردن به قصد قربت و مصرف آن در راه‌های مفید، اخلاص و ایمان و تسلیم خود در برابر خداوند را نشان می‌دهید و این که از مادیات و دنیا برای خداوند چشم پوشی می‌کنید و حضرت ابراهیم(ع) و آن اخلاص و ایمان ایشان را به یاد می‌آورید و سعی می کنید به ایشان تأسی بکنید.
قربانی کردن برکات معنوی و مادی زیادی هم برای خود فرد و هم برای جامعه دارد که در روایات هم اشاره شده است. فقط می‌خواهم در بحث برکات و آثار مادی آن به ویژه برای جامعه به یک نکته اشاره کنم که در بعضی روایات هم بیان شده است. به عنوان نمونه ما در روایتی از رسول خدا(ص) می‌خوانیم که ایشان فرمودند: «خداوند عید قربان را قرار داد تا مساکین و فقرا از گوشت سیر بشوند، پس از گوشت قربانی به ایشان بخورانید.» (ثواب الأعمال، شیخ صدوق، صفحه۵۹) واقعیت این است که قربانی کردن و اهدای آن به مستحقین، باعث توسعه در رفاه و بهره مند کردن مؤمنین از وعده غذایی مناسب می‌شود.
لازم می‌دانم این را عرض کنم که متأسفانه بر حسب آنچه شنیده‌ایم، از این ظرفیت عظیم در ایام حج به درستی استفاده نمی‌شود و دست اندرکاران برگزاری حج در کشور عربستان، آن طور که باید و شاید از این حجم گوشت‌های قربانی در مِنی استفاده نمی‌کنند. به عنوان نمونه جهان اسلام امروز به دلیل مصائب غزه، مجروح و عزادار است. بخشی از جامعه اسلامی به دلیل خباثت‌های استکبار جهانی و رژیم غاصب صهیونی به شدت در تنگنا و مضیقه است و حتی آب و غذای مناسب در اختیار ندارند. با یک مدیریت حساب شده می‌توان این گوشت‌های قربانی در عربستان را به دست مردم بی‌پناه غزه رساند.
اما در مورد آداب قربانی، البته ذبح شرعی یک سری احکام دارد که باید رعایت بشود مثل این که ذابح مسلمان باشد، هنگام ذبح نام خداوند را بر زبان بیاورد، رو به قبله باشد، وسیله ذبح از جنس آهن باشد. اما یک سری آداب نیز وجود دارد که با توجه به روایات چند نمونه را ذکر می‌کنم: حیوانی که قربانی می‌شود سالم باشد، البته اگر برای حج باشد واجب است که سالم باشد و بعضی شرایط خاصی داشته باشد؛ ذبح در شب صورت نگیرد؛ به حیوان در هنگام ذبح، نیک رفتاری بشود؛ وسیله ذبح تیز باشد و با سرعت کار ذبح را به پایان برسانند؛ بلافاصله بعد از ذبح، حیوان را سلاخی نکنند؛ در روایتی هست که ائمه(ع) گوشت قربانی را سه قسمت می‌کردند و یک سوم برای نیازمندان و یک سوم برای اهل خانه و یک سوم را به همسایه‌ها می‌دادند.