بررسی حکم شرعی نیم‌خیز نشستن در نماز جماعت
نمازگزارانی که در جماعت شرکت می‌کنند، گاهی با موقعیت‌های خاصی در نماز مواجه می‌شوند که نیاز به دانستن احکام دقیق دارد. یکی از این موارد “تجافی” است؛ حالتی که در آن نمازگزار به صورت نیم‌خیز می‌نشیند و زانوها را از زمین بلند می‌کند. اما آیا می‌دانید این عمل در چه مواقعی واجب، در چه مواردی مستحب و از نظر مراجع مختلف چه احکامی دارد؟ در این گزارش جامع، نظر ۱۰ مرجع تقلید معاصر درباره تجافی در رکوع، سجده و تشهد نماز جماعت را بررسی کرده‌ایم. از امام خمینی(ره) تا آیت‌الله خامنه‌ای و آیت‌الله سیستانی، هر کدام دیدگاه‌های دقیقی در این زمینه دارند که خواندن آن برای هر نمازگزاری ضروری است.
نماز خواندن احکامی دارد که بهتر است هنگام ادای این فریضه دینی به آن ها دقت کنیم. یکی از این احکام تجافی در نماز است که هر کدام از مراجع تقلید نظر متفاوتی در مورد آن دارند. در این نوشته از ستاره حکم تجافی در نماز از نظر مراجع تقلید مختلف را خواهید خواند.
منظور از تجافی چیست؟
تجافى در لغت به معناى قرار نداشتن در جاى و برداشتن چیزى از جاى خود آمده و در احکام دین اسلام به معنی دور کردن بازوان و آرنجها از پهلو و همچون دو بال گشوده قرار دادن آنها بلند کردن شکم از زمین بلند کردن زانوها از زمین و به حالت نیم‌خیز قرار گرفتن است.
تجافى در رکوع به باز کردن دستها همچون دو بال گشوده، در سجود به بلند کردن شکم از زمین و قرار دادن دستها همچون دو بال گشوده و در حال تشهّد امام به بلند کردن مأموم زانوهاى خود را از زمین و بر سینه پا نشستن و گذاشتن انگشتان دست بر زمین تحقّق مى‌یابد.
حکم تجافی در نماز چیست؟
امام خمینی در تحریرالوسیله درباره تجافی ماموم در رکعت دوم امام جماعت می‌نویسد: «لو ادرک الامام فی الرکعه الثانیه تحمّل عنه القراءه فیها، ویتابع الامام فی القنوت و التشهّد، والاحوط التجافی فیه، ثمّ بعد القیام الی الثانیه تجب علیه القراءه فیها؛ لکونها ثالثه الامام؛ سواء قرا الامام فیها «الحمد» او التسبیح. اگر به رکعت دوم امام برسد، امام قرائت او را در این رکعت به عهده می‌گیرد و ماموم در قنوت و تشهد از امام تبعیّت می‌کند و احتیاط (واجب) آن است که در موقع تشهد خواندن امام، به حالت تجافی بنشیند، سپس بعد از آن‌که برای رکعت دوم می‌ایستد، چه امام حمد بخواند یا تسبیحات، قرائت بر او واجب است؛ زیرا آن رکعت، رکعت سوم امام است.
تشهد وسط نماز
احتیاط واجب آن است که موقع خواندن تشهد، به صورت نیم خیز بنشیند.
تشهد و سلام آخر نماز
می تواند برخیزد و بقیه نماز را فرادا بخواند یا به صورت نیم خیز بنشیند تا امام سلام نماز را بگوید، سپس برخیزد.
در تشهد
اگر مأموم در رکعت دوم یا آخرِ نماز، به امام جماعت اقتدا کند، در هنگام تشهد امام جماعت، تجافی می کند. یعنی انگشتان دو دست و پاها را بر روی زمین می گذارد و زانوها را بلند می کند. طبق نظر مراجعی مانند آیت الله خامنه ای، آیت الله مکارم شیرازی، آیت الله وحید خراسانی و آیت الله سیستانی، تجافی در تشهد رکعت دوم احتیاطِ واجب است؛ اما در رکعت چهارم، نمازگزار می تواند تجافی کند یا اینکه برخیزد و بقیه نماز را بخواند. نمازگزار در هنگام تجافی طبق نظر فقها می تواند سکوت کند یا ذکر تشهد یا هر ذکر دیگری بگوید.
در رکوع و سجده
به معنای بازکردن آرنج دست هاست که برای مردان مستحب است. این کار را در رکوع «تجنیح» می گویند که انسان در حالت رکوع مانند دو بال بازوها و آرنج هایش را از بدن بیرون بیاورد و فقط کف دست هایش را بر زانوهایش بگذارد. در روایات به بلند کردن شکم از زمین و قرار دادن دستها همچون دو بال گشوده «تَخَوّی» می گویند. تجافی در رکوع و سجود برای مرد مستحب است. البته ملا احمد نراقی فقیه شیعه در قرن سیزدهم قمری در کتاب مستند الشیعه از فاضل نقل کرده که تجافی به معنای بلند کردن شکم از زمین در حال سجده واجب است زیرا بدون تجافی سجده محقق نمی شود.
تجافی در سجده
بر نمازگزار مستحب است «در حال سجده تجافی نماید؛ یعنی شکم را از زمین بالا بگیرد.
نمازگزار در حال تجافی چه وظیفه ای دارد؟
دو حالت دارد :
حالت اول
یکی در تشهد اول هنگامی که امام در حال خواندن تشهد است و نماز گزاری یک رکعت دیر رسیده باید به حال تجافی بنشیند و مخیر بین سه کار است
- اول : سکوت
دوم : خواندن تشهد (افضل این مورد است)
سوم : ذکر مطلق
حالت دوم
حالت دوم رکعت چهار نماز است، هنگامی که امام در حال خواندن تشهد و سلام است نماز گزار باید به حالت تجافی بنشیند، و در تشهد یکی از سه کار مورد قبل را بگوید اما در سلام بین دو کار مخیر است:
- اول : سکوتپ
دوم : ذکر مطلق
نظر مراجع درباره تجافی (نیم خیز نشستن در نماز جماعت)
آیات عظام اراکی، نوری همدانی
کسی که یک رکعت از امام عقب مانده وقتی امام تشهّد رکعت آخر را می خواند، می تواند برخیزد و نماز را تمام کند و یا انگشتان دست و سینه پا را به زمین بگذارد و زانوها را بلند نگهدارد و صبر کند تا امام سلام نماز را بگوید و بعد برخیزد.
آیت الله مکارم شیرازی
کسى که یک رکعت از امام عقب مانده، وقتى امام تشهد را مى خواند احتیاط آن است که زانوها را از زمین بلند کند و انگشتان دست و سینه پا را بر زمین بگذارد و بنابر احتیاط مستحب همراه او تشهد بخواند، یا ذکر بگوید و اگر تشهد آخر است بنابر احتیاط واجب صبر کند تا امام سلام نماز را بگوید و بعد برخیزد و ادامه دهد.
آیت الله خامنه ای
اگر امام جماعت در حال قرائت تشهد باشد و مأموم یک رکعت دیرتر اقتدا کرده باشد، احتیاط واجب آن است که به حال تجافى باشد و مى تواند تشهد بخواند و یا تسبیح بگوید.
آیات عظام گلپایگانی، صافی گلپایگانی
کسی که یک رکعت از امام عقب مانده بنابراحتیاط واجب باید وقتی امام تشهد رکعت آخر را می خواند انگشتان دست و سینه پا را به زمین بگذارد و زانوها را بلند نگهدارد و صبر کند تا امام تشهد نماز را بگوید و بعد برخیزد و واجب نیست صبر کند تا امام سلام بگوید.
آیات عظام خوئی، سیستانی، تبریزی
کسی که یک رکعت از امام عقب مانده بهتر آن است که وقتی امام تشهد رکعت آخر را می خواند انگشتان دست و سینه پا را به زمین بگذارد و زانوها را بلند نگهدارد و صبر کند تا امام سلام نماز را بگوید و بعد برخیزد و اگر در همانجا بخواهد قصد انفراد نماید مانعی ندارد (خوئی، تبریزی: ولی چنانچه از اول قصد انفراد داشته، محل اشکال است).
آیت الله فاضل لنکرانی
کسی که یک رکعت از امام عقب مانده وقتی امام تشهد رکعت آخر را می خواند، می تواند نیت فرادی کند و برخیزد و نماز را تمام کند و یا انگشتان دست و سینه پا را به زمین بگذارد و زانوها را بلند نگهدارد و صبر کند تا امام سلام نماز را بگوید و بعد برخیزد.