حکم شرعی چه فرقی با فتوا دارد
“فتوا یا حکم؟ کشف تفاوت‌های کلیدی بین دو مفهوم مهم فقهی که هر مسلمانی باید بداند.
تفاوت میان حکم و فتوا را باید در مواردی همچون موارد مقولی، بیانی، تطبیقی و حجیت و شمول بررسی کرد. این دو مفهوم با وجود شباهت‌ها، تفاوت‌هایی را نیز دارا هستند.
تفاوت میان حکم و فتوا چیست؟ حکم و فتوا هر دو استنباط مجتهد بر پایه شرع و مبانی دینی است. با این حال، این دو تفاوت‌هایی نیز دارند. فتوا بر آن دسته از نظریاتی اطلاق می‌شود که با استنباط از احکام الهی به‌دست آمده و به نحوی کلی از آن‌ها خبر می‌دهد. اما مقصود از حکم، دستورات خاصی از جانب حاکم شرع است که ناظر به امری خاص، متناسب با شرایط جامعه و در مورد مسئله‌ای جزئی داده می‌شود. این نوشته به‌دنبال آن است که با تعریف هرکدام از این اصطلاحات، به بررسی تفاوت‌هایشان نیز بپردازد.
فتوا عبارت است از نظر کلی و جهان شمول فقیه با استنباط از احکام الهی به کمک منابع چهارگانه فقهی (کتاب، سنت، عقل و اجماع) که به صورت خبری بیان می‌شود. این نظر مربوط به وضعیت شرعی مسائل (وجوب، حرمت یا استحباب) بوده و در رساله توضیح‌المسائل مراجع تقلید گردآوری می‌شود.
۲. تعریف حکم
حکم عبارت است از دستور خاص و جزئی، متناسب با شرایط جامعه که به‌وسیله‌ی حاکم شرع یا رهبر حکومت اسلامی بیان می‌شود. حکم اشاره به واقعیتی ملموس دارد که به‌عنوان وظیفه‌ای بر دوش همه‌ی مردم جامعه اسلامی؛ اعم از مسلمان و غیر مسلمان و یا مرجع تقلید و مقلد، توسط حاکم جامعه‌ی اسلامی واجب می‌شود. با توجه به روایات وارد شده، هر فقیه عادل و جامع‌الشرایطی که شرایط ولایت بر جامعه را داشته باشد و اصطلاحا “حاکم شرع” باشد می‌تواند علاوه بر فتوا، حکم نیز صادر کند.
انواع تفاوت میان حکم و فتوا
به‌طورکلی می‌توان تفاوت‌های حکم و فتوا را در چهار عنوان بررسی کرد:
۱. تفاوت مقولی
فتوا از مقوله‌ی اخبار (به معنی جمله خبری) و حکم از مقوله‌ی انشا (به معنی دستور) است. به بیانی دیگر، فتوا گزاره‌ای خبری است که مستقیما از احکام الهی و شرعی استنباط شده، اما حکم گزاره‌ای انشایی و وظیفه‌ای دستوری از طرف حاکم شرع بر اساس مصالح جامعه است که به امری ملموس در جامعه اشاره می‌کند.
۲. تفاوت بیانی
بیان فتوا، بیانی کلی و جهان شمول، بدون ذکر مثال و مصداق است. به عنوان نمونه: حرمت شراب و دیگر مسکرات. در بیان منطقی به این دسته از گزاره‌ها “قضیه حقیقیه” می‌گویند. با این حال، حکم بیانی جزئی و مصداقی، ناظر بر انجام یا ترک عمل خاصی است. به عنوان نمونه: تحریم کالا‌های اسرائیلی. در بیان منطقی به این دسته از گزاره‌ها “قضیه شخصیه” می‌گویند.
در فتوا شرایط و مصالح مکلفین لحاظ نشده و تشخیص و تطبیق آن با مصادیق، به‌عهده‌ی خود مکلفین است. اما در حکم، مردم دخالتی در تطبیق حکم با مصادیق نداشته و حکم بسته به شرایط و ناظر بر مصادیق انشا (داده) می‌شود.
۴. تفاوت در حجیت و شمول
فتوا اگرچه شمول جهانی و کلی دارد، اما در صورت صدور از یک مرجع تقلید، تنها بر مکلفین همان مرجع تقلید واجب الاجرا بوده و حجت شرعی آن محدود است؛ اما حکم حاکم اسلامی برای تمام مردم جامعه که در قلمر آن حکم هستند، واجب‌الاجرا بوده و تبعیت از آن لازم است.