منتظر انقلاب مالی در اقتصاد ایران باشید
رمزریال عنوان ارز دیجیتال ملی ایران است که توسط بانک مرکزی به عنوان شکل دیجیتالی ریال ارائه شده است. این پول دیجیتال که بر بستر فناوری دفترکل توزیع‌شده (بلاکچین خصوصی) توسعه یافته، قرار است معادل الکترونیکی اسکناس‌های رایج باشد.
در این مقاله، جنبه‌های فنی و اقتصادی رمزریال و نحوه عملکرد آن تشریح می‌شود. همچنین رمزریال با ارزهای دیجیتال ملی سایر کشورها مانند یوان دیجیتال چین، روپیه دیجیتال هند و یوروی دیجیتال اروپا مقایسه شده و در نهایت تأثیرات احتمالی آن بر زندگی مردم، کسب‌وکارها و حریم خصوصی مالی افراد مورد بررسی انتقادی قرار می‌گیرد.
ارز دیجیتال ملی که به اختصار CBDC (Central Bank Digital Currency) نامیده می‌شود، شکل الکترونیکی پول رسمی یک کشور است که مستقیماً توسط بانک مرکزی صادر و پشتیبانی می‌گردد. رمزریال نیز نسخه دیجیتال ریال ایران است که بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران آن را به عنوان پول قانونی دیجیتال معرفی کرده است. ایده اولیه راه‌اندازی رمزریال در اواخر سال ۱۴۰۰ خورشیدی مطرح شد و پس از مدتی برنامه‌ریزی و آماده‌سازی زیرساخت‌ها، پروژه ارز دیجیتال ملی ایران به صورت آزمایشی کلید خورد.
در شهریور ۱۴۰۱ (سپتامبر ۲۰۲۲)، بانک مرکزی فاز پیش‌آزمایشی رمزریال را با مشارکت محدودی آغاز کرد و حدود یک میلیارد تومان رمزریال از طریق دو بانک (ملی و ملت) در اختیار تعداد منتخبی از کاربران قرار گرفت. این مرحله اولیه که تنها در چند فروشگاه و با کاربران محدود انجام شد، به منزله آزمون فنی برای شناسایی و رفع مشکلات احتمالی سیستم بود.
پس از گذراندن مراحل پیش‌آزمایشی، فاز آزمایشی گسترده‌تر رمزریال از سال ۱۴۰۲ وارد اجرا شد و دامنه بانک‌های عامل افزایش یافت. طبق گزارش‌های رسمی، تا میانه ۱۴۰۳ شش بانک ایرانی در پروژه ریال دیجیتال مشارکت داشته‌اند و اقدامات لازم برای فراهم‌سازی دسترسی عموم مردم در حال انجام بوده است. اگرچه نام اولیه این طرح «رمزریال» بود، اما اخیراً بنا بر مصوبه فرهنگستان زبان فارسی عنوان آن به «ریال دیجیتال» تغییر یافته است. با تصویب قانون جدید بانک مرکزی در سال ۱۴۰۳، انتشار ریال دیجیتال به عنوان شکل جدیدی از پول رسمی کشور، الزامی شده و قرار است به تدریج در دسترس همه شهروندان قرار گیرد.
به بیان ساده، رمزریال جایگزینی برای اسکناس و سکه‌های فیزیکی است که ارزش آن دقیقاً معادل ریال معمولی بوده و توسط بانک مرکزی تضمین می‌شود. این بدان معناست که انتشار هر واحد رمزریال تنها در مقابل خارج کردن یک ریال فیزیکی از چرخه پولی صورت می‌گیرد و لذا رمزریال پول جدیدی خلق نمی‌کند بلکه شکل نگهداری و مبادله پول موجود را دیجیتال می‌نماید. به همین دلیل، بسیاری آن را گامی در جهت هوشمندسازی ریال و ورود به عصر پول الکترونیک قلمداد می‌کنند.
رمزریال در فضای عمومی به عنوان رمزارز ملی نیز شناخته می‌شود، هرچند از منظر فنی با رمزارزهای غیرمتمرکز مانند بیت‌کوین تفاوت بنیادی دارد. برخلاف ارزهای دیجیتال آزاد که توسط شبکه غیرمتمرکز کاربران ایجاد و مدیریت می‌شوند، رمزریال کاملاً زیر نظر بانک مرکزی و در چارچوب مقررات دولتی منتشر می‌گردد. دولت و بانک مرکزی اهداف مختلفی را برای این ابتکار برشمرده‌اند، از جمله کاهش وابستگی به پول کاغذی، مقابله با فساد مالی از طریق شفافیت تراکنش‌ها، تسهیل پرداخت‌های خرد و کلان، و همگامی با روندهای جهانی در حوزه فناوری‌های مالی.
با این حال، منتقدان پرسش می‌کنند که آیا ریال دیجیتال قادر خواهد بود مشکلات ساختاری اقتصاد ایران (مانند تورم بالا و افت ارزش پول ملی) را حل کند یا صرفاً نمایشی فناوری است که بدون اصلاح سیاست‌های کلان، تاثیر محسوسی نخواهد داشت. در ادامه، ابتدا به سازوکار فنی رمزریال و سپس به فرصت‌ها و چالش‌های اقتصادی آن می‌پردازیم.
جنبه‌های فنی و نحوه عملکرد رمزریال
رمزریال به لحاظ فنی یک توکن دیجیتال معادل ریال است که بر بستر یک سامانه مبتنی بر فناوری بلاکچین یا دفترکل توزیع‌شده اجرا می‌شود. این سامانه برخلاف شبکه‌های عمومی رمزارز (مثل بیت‌کوین یا اتریوم) خصوصی و مجازشده است؛ بدین معنا که تنها نهادهای مورد تأیید بانک مرکزی (نظیر بانک‌های تجاری منتخب) توانایی مشارکت در تأیید تراکنش‌ها و نگهداری دفاترکل را دارند.
به بیان دیگر، بانک مرکزی به همراه تعدادی از مؤسسات مالی معتبر، شبکه‌ای بسته را تشکیل می‌دهند که در آن هر رمزریال همانند یک «اسکناس دیجیتال دارای شماره سریال منحصربهفرد» عمل می‌کند. هنگامی که فردی رمزریال در اختیار دارد، در واقع معادل الکترونیکی اسکناس را داراست که پشتوانه آن در حساب بانک مرکزی موجود است.
فرآیند صدور و گردش رمزریال به این صورت طراحی شده که دو لایه اصلی در آن دخیل هستند: لایه نخست بانک مرکزی است که توکن‌های ریال دیجیتال را ایجاد و به شبکه عرضه می‌کند؛ لایه دوم بانک‌های تجاری واسط هستند که این توکن‌ها را به کاربران نهایی توزیع می‌کنند. برای مثال، بانک مرکزی یک مقدار مشخص رمزریال را در اختیار بانک ملی قرار می‌دهد و در مقابل معادل آن از حساب بانک ملی کسر یا از گردش اسکناس‌های فیزیکی خارج می‌کند.
سپس مشتریان بانک (افراد عادی یا کسب‌وکارها) می‌توانند از طریق بانک خود، رمزریال دریافت کنند. این دریافت ممکن است با تبدیل موجودی ریالی حساب بانکی به رمزریال در کیف پول دیجیتال کاربر انجام شود. کیف پول رمزریال می‌تواند به شکل یک اپلیکیشن موبایل یا قابلیت جدیدی در نرم‌افزارهای همراه بانک باشد که موجودی ریال دیجیتال را نمایش داده و امکان پرداخت و دریافت با آن را فراهم می‌کند.
تراکنش‌های رمزریال تقریباً شبیه کارت‌به‌کارت یا پرداخت‌های دیجیتال کنونی انجام می‌شود، با این تفاوت که انتقال پول به صورت مستقیم از کیف پول دیجیتال پرداخت‌کننده به کیف پول دیجیتال دریافت‌کننده و با تسویه آنی در سطح بانک مرکزی صورت می‌گیرد. این بدین معناست که وقتی شما با رمزریال پولی را به فروشنده منتقل می‌کنید، بلافاصله موجودی شما کاهش و موجودی فروشنده افزایش می‌یابد و این تغییر مستقیماً در دفترکل بانک مرکزی ثبت می‌شود.
در نتیجه، نیاز به واسطه‌هایی مانند شرکت‌های کارت‌های اعتباری یا سامانه‌های پایا و ساتنا در تسویه نهایی برطرف می‌شود و طرفین معامله مطمئن هستند که پول به شکل قطعی منتقل شده است. سامانه رمزریال جهت افزایش امنیت تراکنش‌ها از رمزنگاری پیشرفته بهره می‌گیرد و هر پرداخت دیجیتال را غیرقابل‌دستکاری می‌کند. به علاوه، به علت ماهیت دیجیتال، امکان جعل یا تکثیر پول (که در اسکناس فیزیکی متصور است) در رمزریال وجود ندارد، چرا که هر واحد رمزریال با شناسه منحصربهفرد خود در شبکه فقط یک بار قابل خرج کردن است.
بانک مرکزی تأکید کرده است که رمزریال غیرقابل استخراج یا ماینینگ است و شهروندان نمی‌توانند مانند رمزارزهای دیگر با توان پردازشی آن را تولید کنند. تمامی سکه‌های دیجیتال ریال صرفاً توسط بانک مرکزی ایجاد می‌شود و کنترل کامل عرضه آن در دست حاکمیت پولی کشور است. از منظر معماری فنی، برخی گزارش‌ها اشاره دارند که ریال دیجیتال ایران در فاز اول به عنوان ابزاری برای انتقال وجوه بین بانکی و تسویه سریع بین مؤسسات مالی نیز به کار گرفته خواهد شد و در فاز دوم کاربرد اصلی آن در پرداخت‌های خرد روزمره بین افراد خواهد بود. این نشان می‌دهد که زیرساخت انتخاب‌شده باید توان پردازش حجم بالایی از تراکنش‌های کوچک را داشته باشد و به صورت ۲۴ ساعته و بی‌وقفه عملیاتی باشد.
چالش‌های فنی متعددی در این مسیر وجود دارد؛ از جمله تضمین مقیاس‌پذیری شبکه (برای جلوگیری از کندی یا اختلال هنگام تراکنش‌های بسیار زیاد)، امنیت سایبری (محافظت از کیف پول‌های کاربران و سرورهای بانک مرکزی در برابر هک و نفوذ)، و قابلیت استفاده آفلاین. قابلیت پرداخت آفلاین به این معناست که کاربران حتی در صورت قطع اینترنت یا نبود شبکه مخابراتی بتوانند مقدار محدودی رمزریال را به صورت ذخیره‌شده در گوشی یا کارت هوشمند مبادله کنند. این ویژگی در برخی ارزهای دیجیتال بانک مرکزی دنیا (مثل یوان دیجیتال چین) پیاده‌سازی شده تا وابستگی به شبکه کاهش یابد. مشخص نیست رمزریال ایران تا چه حد چنین قابلیتی خواهد داشت، اما برای کشوری پهناور که همیشه دسترسی پایدار اینترنت در همه نقاط میسر نیست، احتمالاً امکان انجام تراکنش‌های آفلاین جزء ملاحظات طراحی بوده است.
از منظر تجربه کاربری، پیش‌بینی می‌شود استفاده از رمزریال تفاوت محسوسی با پرداخت‌های الکترونیکی فعلی نداشته باشد. هر فرد می‌تواند از طریق اپلیکیشن بانک خود مبلغی از حسابش را به کیف پول دیجیتال ریال منتقل کند و سپس در هنگام خرید، با اسکن QR کد یا انتخاب گزینه پرداخت رمزریالی، مبلغ موردنظر را به فروشنده بفرستد. فروشنده فوراً تأیید دریافت وجه را مشاهده خواهد کرد.
احتمالاً سقف‌هایی برای نگهداری رمزریال در کیف پول یا انجام تراکنش‌های روزانه تعیین شود تا ریسک‌های پولشویی و سرقت کاهش یابد. همچنین، مانند تراکنش‌های کارتی، احراز هویت کاربران (از طریق رمز یا بیومتریک) برای پرداخت با ریال دیجیتال ضروری است که این نیز یک تفاوت با پرداخت نقدی سنتی (که کاملاً ناشناس انجام می‌شد) به شمار می‌آید. در مجموع، جنبه فنی رمزریال ترکیبی است از فناوری بلاکچین مجاز، ساختار دو لایه عرضه و توزیع، کیف پول‌های دیجیتال موبایلی، رمزنگاری پیشرفته و قوانین ضدتقلب که همگی با هدف ایجاد یک پول دیجیتال ایمن، کارآمد و تحت کنترل حاکمیت طراحی شده‌اند.