آیا پیامبر(ص) نمی‌دانست شب قدر چیست؟
شب قدر از اسرارآمیزترین مفاهیم قرآنی است که درک عمیق از معنا و جایگاه آن، نیازمند تأمل و تفکر بسیار است. این شب، به‌دلیل ویژگی‌های منحصر به فرد خود، همواره مورد توجه و تأکید فراوان در آیات و روایات قرار داشته است.
در نگاهی کلی، «قدر» به‌معنای «قدر و اندازه» است، به این معنا که در این شب، خداوند مقدرات تمام خلایق را با جزئیاتش رقم می‌زند. خداوند در آیۀ اول، جهت تعظیم این شب بزرگ، می‌فرماید؛ “قرآن را در شب قدر نازل کردیم.” و در آیۀ بعد می‌فرماید «وَ مَاأَدْرَاکَ مَا لَیْلَهُ الْقَدْرِ» یعنی “تو چه می‌دانی شب قدر چیست؟”، در واقع بیان می‌فرماید؛ “تو قدرت درک شب قدر را نداری”.
حال سؤال اصلی این است؛ حضرت ختمی‌مرتبت رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله به‌عنوان برترین رسول الهی، چگونه علم به شب قدر ندارد؟ دو پاسخ احتمالی را مبتنی بر احادیث عترت می‌توان مطرح کرد و یا اینکه از دو وجه به مسئله می‌توان نگریست؛
اوّل اینکه مخاطب ضمیر «تو» در «أَدْرَاکَ» دیگران است و این مسئله مبتنی بر روایت حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام است که فرمود: «إِنَّ اَللَّهَ بَعَثَ نَبِیَّهُ بِإِیَّاکِ أَعْنِی وَ اِسْمَعِی یَا جَارَهُ»؛ یعنی خداوند پیامبرش را با این [پیام] فرستاد: «تو را می‌گویم، اما ای همسایه بشنو» یعنی در واقع خطاب با پیامبر است، اما مقصود خداوند مردم هستند.
دلیل این استدلال آن است که روایات متعددی از پیامبر گرامی صلّی اللّه علیه و آله و حضرات اهل‌بیت وحی علیهم السّلام در منابع مبنی بر توضیح معرفت شب قدر وجود دارد، در حدیثی از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام نقل شده است: «هنگامی که پیامبر صلّی الله علیه و آله از عرفات بازگشت و به‌سوى منى روان شد، به مسجد [خیف] درآمد، پس مردم پیرامون او گرد آمدند، و دربارۀ شب قدر از آن‌حضرت پرسیدند، پیامبر برای خواندن خطبه برخاست و پس از ثنا و ستایش خداى عزّ و جلّ فرمود: شما درباره شب قدر از من سؤال کردید، من آن را نه به این جهت از شما پوشیده داشتم که نسبت به آن عالم نبودم، [بلکه علم دارم اما] بدانید اى مردم؛ هرکس ماه رمضان بر او وارد شود، در حالى که سالم و پیراسته از بیماری باشد، پس روز آن ماه را روزه بدارد، و بخشى از شب آن را به تلاوت قرآن و دعا به‌پا دارد، و بر نماز خود مواظبت کند، و در [نماز] جمعه آن شرکت کند، و به‌سوى عیدش بشتابد، در حقیقت شب قدر را درک کرده است، و به جایزه پروردگار عزّ و جلّ دست یافته است» (من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۹۷ ـ ۹۸)
پس چگونه ممکن است رسولی که تعلیم کتاب و حکمت داده شده است تا مؤمنان را تزکیه و تعلیم دهد، از مسئلۀ به این مهمی بی‌خبر باشد؛ امام صادق علیه السّلام در تفسیر آیات اولیۀ سورۀ قدر فرمود «..وَ مَعْنَى لَیْلَهِ اَلْقَدْرِ أَنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى یُقَدِّرُ فِیهَا اَلْآجَالَ وَ اَلْأَرْزَاقَ وَ مَا یَکُونُ فِی اَلسَّنَهِ مِنْ مَوْتٍ أَوْ حَیَاهٍ أَوْ جَدْبٍ أَوْ خِصْبٍ أَوْ شِدَّهٍ أَوْ رَخَاءٍ أَوْ خَیْرٍ أَوْ شَرٍّ»؛ یعنی معنی لیله القدر آن است که خداوند متعال در آن، وقت مرگ‌ها و ارزاق و آنچه در آن سال از موت و زندگی یا خشکسالی و پرآبی و شدت و آسانی و یا خیر و شر است، مقدر می‌کند.
دوم اینکه ممکن است خداوند متعال تمام علم یک معرفت را به‌مرور زمان به اولیای خویش تعلیم دهد و این تضادی با مقام علم نبی یا امام ندارد، احادیثی مبنی بر این وجود دارد که “خداوند هرگاه اراده کند، ما اهل‌بیت علم پیدا می‌کنیم”. امام صادق علیه السّلام فرمود: “علی‌بن الحسین (امام سجاد علیه السّلام) می‌فرماید: «إِنّٰا أَنْزَلْنٰاهُ فِی لَیْلَهِ اَلْقَدْرِ»؛ “(ما آن [قرآن] را در شب قدر نازل کردیم). خدا راست گفت، [خدا] قرآن را در شب قدر نازل کرد. «وَ مٰاأَدْرٰاکَ مٰا لَیْلَهُ اَلْقَدْرِ» (و تو چه می‌دانی شب قدر چیست؟) رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود؛ “نمی‌دانم، (لاأدری)، خداوند فرمود: «لَیْلَهُ اَلْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ»؛ “(شب قدر بهتر از هزار ماه است) که در آن شب قدر نباشد…”. (تفسیر کنز الدقائق, ج۱۴, ص۳۶۵)
این حدیث که در اصول کافی شیخ کلینی هم آمده است و با فرض صحت، گویای آن است که با نزول سورۀ قدر، پیامبر ختمی‌مرتبت تمام علم «شب قدر» را تعلیم یافت و این مسئله همان طور که مطرح شد، منافاتی با علم نبی ندارد؛ نشان به اینکه بسیاری از احادیث اهل‌بیت علیهم السّلام را در تبیین این شب بزرگ در منابع مشاهده می‌کنیم که تنها یک حدیث از آن بیان شد.