چرا پیامبر اکرم (ص) اقدام به قانونگذاری برای رعایت حجاب نکردند؟
یکی از موضوعات مهم و کلیدی در فرهنگ اسلامی موضوع چگونگی پوشش و حجاب در عصر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) است.
این مسأله نه تنها به جنبه‌های اجتماعی و فرهنگی آن زمان مربوط می‌شود، بلکه تأثیرات عمیق آن بر جامعه‌های امروزی نیز غیرقابل انکار است؛ در این زمینه از سخنان حجت‌الاسلام والمسلمین سید محمد حسن جواهری، پژوهشگر قرآن کریم در ویژه برنامه تلویزیون اینترنتی پاسخ بهره‌مند خواهیم شد.
* پوشش در عصر جاهلیت با توجه به تنوع و تمایز طبقاتی
همانطور که می‌دانید، پیش از ظهور اسلام، جامعه حجاز از نظر فرهنگی و اجتماعی، وضعیت خاصی داشت، پوشش در آن دوران، تابعی از عوامل مختلفی بود و حداقل سه یا چهار نوع پوشش متفاوت وجود داشته است.
زنانِ پیرو ادیان الهیِ پیشین، مانند یهودیت و مسیحیت (اهل کتاب)، عموماً پوشش نسبتاً کاملی داشتند؛ اما در مناطقی که تحت نفوذ بت‌پرستی بودند و بعدها به تدریج به اسلام گرویدند، پوشش‌ها تنوع بیشتری داشت.
در میان عموم مردم و طبقات پایین‌ترِ جامعه، زنان معمولاً در بیرون از منزل، از لباسی به نام «ثیاب» استفاده می‌کردند که شباهت زیادی به مانتوهای امروزی داشت؛ این لباس، همراه با پارچه‌ای بود که به عنوان روسری، از پشت سر بسته می‌شد و موها را می‌پوشاند و همچنین، دامن‌های بلند یا شلوارهای گشاد و آزاد نیز جزء پوشش رایج آن دوران به شمار می‌رفت.
یکی از نکات جالب توجه در آن دوران، این بود که پوشش، به نوعی نشان‌دهنده جایگاه و طبقه اجتماعی افراد بود به عنوان مثال، کنیزها به هیچ وجه اجازه نداشتند سر خود را بپوشانند و این، یکی از راه‌های تشخیص آن‌ها از زنان آزاد بود. در مقابل، زنانِ متعلق به طبقات بالای جامعه، مانند همسران اُمرا، حاکمان قبایل و تاجران بزرگ، حجاب کامل و صددرصدی داشتند و حتی از نقاب برای پوشاندن صورت خود استفاده می‌کردند و این زنان، به حجاب خود افتخار می‌کردند و آن را نمادی از جایگاه و منزلت بالای خود می‌دانستند و حجابشان را جز برای شوهران، پدران و برادران خود بر نمی‌داشتند.
*عفاف، مقدمه حجاب و رویکرد تدریجی اسلام
با ظهور اسلام، ارزش‌ها و معیارهای جدیدی در جامعه مطرح شد. دین اسلام و پیامبر اکرم (ص)، در همان ابتدای راه، به موضوع عفاف و پاکدامنی، توجه ویژه‌ای نشان دادند، اگرچه پیامبر (ص) در دوران حضور در مکه، به طور مستقیم به مسئله حجاب نپرداختند، اما با تأکید بر اهمیت عفاف، زمینه را برای پذیرش و اجرای حکم حجاب در آینده فراهم کردند.
حکم حجاب در اسلام، دارای دو ویژگی مهم است: اول اینکه یک حکم اجتماعی است و به نظم و سلامت جامعه کمک می‌کند؛ دوم اینکه نمادی از هویت اسلامی و پایبندی به ارزش‌های دینی است و برای اینکه این حکم به درستی در جامعه نهادینه شود، لازم بود تا شرایط و مقدمات لازم فراهم شود. از جمله این مقدمات، می‌توان به شکل‌گیری یک نظام اسلامی قوی و عادلانه، و از بین رفتن نظام طبقاتی و تبعیض‌آمیز جامعه اشاره کرد.
یکی از ویژگی‌های احکام اسلامی، تدریجی بودنِ نزول آن‌هاست. خداوند متعال، برخی از احکام را به صورت گام به گام و تدریجی نازل می‌کرد تا مردم به تدریج با آن‌ها آشنا شده و آمادگی پذیرش آن‌ها را پیدا کنند، حکم حجاب نیز از این قاعده مستثنی نبود و به صورت تدریجی نازل شد.
* آیات حجاب، از زنان مؤمن تا جلباب
بر اساس روایات تاریخی، اولین آیات مربوط به حجاب، در حدود سال چهارم هجری و پس از وقوع جنگ اُحد نازل شد. نقل شده است که پس از این جنگ، حادثه‌ای رخ داد که در پی آن، یک جوان به زنی خیره شد و در اثر این بی‌توجهی، به دیوار برخورد کرد و با این اصابت تکه چوبی در چشمش فرو می رود و چشم او خونی می شود؛ سپس خدمت رسول الله(ص) رفت و در پی آن بود که اولین آیه حجاب نازل شد.
در این آیات اولیه، زنانِ مؤمن، مورد خطاب قرار گرفتند و به آن‌ها دستور داده شد که «خُمُر» (روسری) خود را به گونه‌ای بر سر اندازند که گردن، سینه و گلوی آن‌ها پوشیده شود، در برخی از روایات آمده است که این خمارها، بزرگ و بلند بودند واز برخی روایات استفاده می شود که این خِمار بزرگ بوده و حتی ذِراع(از آرنج تا نوک انگشتان) را هم می پوشانده است. این دستور فقط در مورد مؤمنات بوده و شامل کنیزها نمی شده است.
آیه ۳۱ سوره نور که می‌فرماید: «وَ قُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَ یَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لَا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَ لْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَی جُیُوبِهِنَّ» نیز در همین راستا نازل شده است.
همچنین، در این آیات، به زنان توصیه شده بود که از نشان دادن زینت‌های پنهان خود به نامحرمان خودداری کنند و هنگام راه رفتن، پاهای خود را به گونه‌ای بر زمین نکوبند که زینت‌های مخفی آن‌ها آشکار شود.
* استثنائات در حجاب، نگاهی به آیه ۶۰ سوره نور
پس از گذشت مدتی از نزول این آیات اولیه، خداوند متعال در آیه ۶۰ سوره نور، گروهی از زنان را از حکم حجاب مستثنی کرد. این استثنا، شامل زنان سالخورده و از کار افتاده‌ای بود که دیگر امیدی به ازدواج نداشتند. به این زنان اجازه داده شد تا «ثیاب» (لباس‌های رویین) خود را بردارند، اما در عین حال، به آن‌ها توصیه شد که عفت و پاکدامنی خود را حفظ کنند و از انجام کارهایی که باعث جلب توجه نامحرمان می‌شود، خودداری نمایند.
تقریباً دو سال و نیم بعد از نزول اولین آیات حجاب، خداوند متعال، زنان پیامبر (ص) را به عنوان الگوهایی برای سایر زنان مسلمان معرفی کرد. از آن پس، زنان پیامبر (ص) به عنوان «مادران امت» مورد احترام و تکریم قرار گرفتند.
در آیه ۳۲ سوره احزاب، خداوند به همسران پیامبر (ص) می‌فرماید: «یَا نِسَاءَ النَّبِیِّ لَسْتُنَّ کَأَحَدٍ مِنَ النِّسَاءِ إِنِ اتَّقَیْتُنَّ فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذِی فِی قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلًا مَعْرُوفًا.» (ای همسران پیامبر! شما اگر تقوا پیشه کنید، مانند هیچ یک از زنان [دیگر] نیستید؛ پس به نرمی سخن مگویید، تا آن کس که در قلبش مرضی هست طمع ورزد؛ و گفتاری شایسته گویید.)
پس از این آیه، دستور «وَ قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ» (و در خانه‌های خود بمانید) نازل شد و برای حفظ حریم خصوصی زنان پیامبر (ص)، حمام‌هایی در داخل منازل ساخته شد همچنین، آیه ۵۳ سوره احزاب نازل شد که به مسلمانان دستور می‌داد، هرگاه از همسران پیامبر (ص) چیزی می‌خواهند، از پشت پرده با آن‌ها سخن بگویند: «وَ إِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ.»
با نزول این آیه، زنان پیامبر (ص) عملاً پرده‌نشین شدند و ارتباط مستقیم آن‌ها با مردان نامحرم، محدود شد در نهایت، آیه مشهور جلباب نازل شد که در آن، بر پوشیدن «جلباب» تأکید شده است.
جلباب، نوعی پوشش سراسری و گشاد بود که تمام بدن زن را می‌پوشاند و نیازی به استفاده از لباس‌های دیگر را از بین می‌برد.
برخی از روایات حاکی از آن است که پس از نزول این آیه، زنان مسلمان، ملحفه‌های بزرگ (چادرهای شب) را بر سر می‌انداختند و حتی بخشی از صورت خود را نیز می‌پوشاندند. بر اساس همین روایات، برخی از فقها، پوشاندن بخشی از صورت را نیز برای زنان واجب دانسته‌اند.
جلباب، به عنوان یک پوشش کامل و فراگیر، در قرن دوم هجری، با تغییراتی در واژگان، به عنوان «عبا» برای مردان نیز مورد استفاده قرار گرفت.
در آیه جلباب، خداوند متعال به صراحت می‌فرماید که پوشش باید کامل باشد و به بدن نچسبد (یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلَابِیبِهِنَّ). این نوع پوشش، شباهت زیادی به چادر و عبای امروزی دارد. آیه ۵۹ سوره احزاب در این باره روشنگر است: «یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْوَاجِکَ وَبَنَاتِکَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلَابِیبِهِنَّ ذَلِکَ أَدْنَی أَنْ یُعْرَفْنَ فَلَا یُؤْذَیْنَ وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِیمًا»
* عفت، حتی در سالمندی
البته، خداوند در ادامه تبیین استثنای زنان مسن از حجاب کامل، می فرماید در عین اینکه کهنسال هستید و نیاز به حجاب کامل ندارید، اما عفت و پاکدامنی شما می طلبد ثیاب را همچنان داشته باشید و اگر ثیاب را بردارید عفت شما از بین می رود؛ هرچند که این بی عفتی به شرط اینکه زینتی بر خودتان ملحق نکرده باشید، مفسده چندانی برای جامعه نخواهد داشت…
* چرا پیامبر اکرم(ص) اقدام به قانونگذاری برای رعایت حجاب نکردند؟
در زمان پیامبر اکرم (ص)، نیازی به قانونگذاری اجباری برای حجاب نبود چرا؟ چون در آن جامعه، رعایت حجاب یک ارزش عرفی و نوعی ترفیع اجتماعی محسوب می‌شد، مردم خود به این سمت گرایش داشتند و برای رعایت آن تلاش می‌کردند و به عبارت دیگر، خود جامعه به طور طبیعی به سوی رعایت حجاب پیش می‌رفت.
* دگرگونی شرایط اجتماعی، از کنیزها تا سلبریتی‌ها
امروزه، شرایط کاملاً متفاوت است. مسئله کنیزها که به لطف اسلام و برنامه‌های مترقی آن، ریشه‌کن شده است. اما از طرف دیگر، شاهدیم که بسیاری از سلبریتی‌ها نه تنها حجاب را رعایت نمی‌کنند، بلکه بر خلاف آن عمل می‌کنند.
* لزوم تدبیر نظام اسلامی: حفظ نماد اسلامیّت
حال، سوال اینجاست: نظام اسلامی در این شرایط چه باید بکند؟ لازم است تدبیری اندیشیده شود تا این حکم اجتماعی الهی، که نماد اسلامیّت یک جامعه است، به خوبی در سطح جامعه پیاده شود. چطور می‌توان کاری کرد که این ارزش دوباره احیا شود و جامعه به سوی آن گرایش پیدا کند؟ این وظیفه‌ای است که بر عهده‌ی ماست.
* حجاب حکمت جاودان
در پایان، لازم به یادآوری است که خداوند متعال در قرآن کریم، حجاب را مایه حفظ امنیت و مصونیت زنان در برابر آزار و اذیت مردان معرفی کرده است. در آیه ۵۹ سوره احزاب می‌فرماید: «ذَلِکَ أَدْنَی أَنْ یُعْرَفْنَ فَلَا یُؤْذَیْنَ» (این [کار] برای اینکه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند، نزدیک‌تر است.) این، یک حکمت و واقعیت انکارناپذیر است که در طول تاریخ، بارها و بارها تجربه شده است و تا ابد، پابرجاست.