اختلاف نظرهای مسلمانان در مورد مهدویت چیست؟

در کنارباورهاى مشترک همه مسلمانان در باره امام مهدى(ع) ، در جزئیات این موضوع نیز مانند هر موضوع مسلم و مشترک دیگر، دیدگاه هاى متفاوتى وجود دارد. مهم ترین نقاط اختلاف در این باره به این شرح است:

۱ . نام پدر امام مهدى(ع)

یکى از مهم ترین موضوعات اختلافى در باره مهدى موعود(ع) ، نام پدر اوست. آنچه موجب بروز این اختلاف شده، روایاتى است که بر اساس آنها، پیامبر اکرم صلى اللّه علیه و آله منجى موعود را هم نام خود، و پدر او را همنام پدر خود اعلام کرده است. بنا بر این بیشتر عالمان اهل سنّت، مهدى موعود را فردى با نام محمّد بن عبد اللَّه مى دانند. این در حالى است که همه شیعیان اثناعشرى بدون هیچ تردیدى معتقدند که مهدى موعود(ع) فرزند امام حسن بن على العسکرى(ع) است. دلیل آنها بر این ادعا احادیث فراوان و متواترى است که از پیامبر اکرم صلى اللّه علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام در باره امامان دوازده گانه و مشخصات دقیق هر یک از آنان، از امام على(ع) تا محمّد بن الحسن العسکرى(ع) ، نقل شده است.

۲ . از نسل امام حسن یا امام حسین علیهما السلام

همان گونه که اشاره شد، در این که امام مهدى(ع) از نسل امام على و حضرت فاطمه زهرا علیهما السلام است تردید و اختلافى وجود ندارد؛ امّا این که این نسب از طریق امام حسن مجتبى(ع) به آن حضرت مى رسد یا وى در سلسله فرزندان امام حسین(ع) قرار مى گیرد، به موضوعى اختلافى میان شیعه و گروهى از اهل سنّت تبدیل شده است. مهم ترین عامل بروز این اختلاف، حدیثى است که به صورت منقطع در سنن أبى داوود نقل شده و بر اساس آن، امام على(ع) فرموده است: مهدى موعود(ع) از نسل فرزندم حسن(ع) خواهد بود. البته ابو داوود در نقل این حدیث تنهاست و هیچ یک از مصادر دست اول و مهم اهل سنّت در نقل چنین روایتى با او همراهى نکرده اند.

در مقابل، نویسندگان مصادر حدیثى شیعى، احادیث فراوان و متواترى را در مجموعه هاى حدیثى خود نقل کرده اند که با صراحت و وضوح گویاى آن اند که مهدى موعود(ع) از نسل امام حسین(ع) است. حتّى همان حدیثى که در سنن ابو داوود نقل شد نیز عیناً در منابع شیعى در باره امام حسین(ع) آمده است. از اهل سنت نیز قندوزى حنفى این حدیث را با لفظ «الحسین» نقل کرده است.

۳ . ولادت و مدّت عمر او

با توجّه به آنچه گذشت مشخص شد که پیروان اهل بیت علیهم السلام بر اساس دلایل متعدّد و روایات متواترى که در اختیار دارند معتقدند مهدى موعود(ع) کسى جز فرزند امام حسن عسکرى(ع) نیست و طبعا در میانه قرن سوم هجرى متولد شده است. این بدین معناست که او اکنون داراى عمرى طولانى و غیر متعارف است. البته با عنایت به نفوذ مشیت الهى و نیز نمونه هاى دیگرى از افراد مُعمّر که بر اساس دلایل قطعى قرآنى و تاریخى، عمرى طولانى و غیر متعارف داشته اند، پذیرش این باور دینى چندان دشوار نخواهد بود؛ امّا دیدگاه مشهور در میان اهل سنّت خلاف این است و چنین باورى را فاقد دلیل و غیر قابل قبول به حساب مى آورد.

پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام دلایل و مستندات فراوانى براى اثبات ادعاى خود ارائه مى کنند. گذشته از دلایل متواتر و مسلمى چون احادیث دوازده خلیفه و حدیث ثقلین که بدون اعتقاد به ولادت و حیات امام مهدى(ع) پیام اصلى خود، یعنى استمرار امامت دوازده جانشین پیامبر اکرم صلى اللّه علیه و آله تا روز قیامت را از دست خواهند داد، مستندات فراوانى وجود دارد که امام حسن عسکرى(ع) و دیگر افرادى که موفق به دیدار آن حضرت شده اند، به تولد چنین فرزندى شهادت داده اند

در مقابل، منکران تولد مهدى موعود(ع) بیش از آن که در پى استدلال بر این ادعاى خود باشند، به استبعاد و انکار روى آورده اند. البته برخى تلاش کرده اند اختلافات و نقل هاى متفاوت در باره جزئیاتى چون نام مادر و زمان و نحوه ولادت ایشان را دلایل استبعاد خود جلوه دهند. امّا حقیقت این است که در باره جزئیات بسیارى دیگر از حوادث مسلم تاریخى نیز اختلاف نظر و نقل هایى متفاوت وجود دارد و این موضوع نه تنها نمى تواند دلیلى بر انکار اصل آن وقایع باشد، بلکه گاهى نشانه اى براى اطمینان بیشتر نسبت به اصل ماجراست.

از سوى دیگر حتى برخى از دانشمندان اهل سنّت نیز تولد امام مهدى(ع) را تأیید کرده اند. بنا بر پژوهش هاى برخى از محقّقان، شِبلنجى در نور الابصار، کنجى  شافعى در کفایه الطالب، شبراوى شافعى در الإتحاف بحب الأشراف، ابن حجر هیثمى در الصواعق المحرقه، ابن خلّکان در وفیات الأعیان، محمّد بن طلحه شامى در مطالب السؤول، سبط ابن جوزى در تذکره الخواص، سویدى در سبائک الذهب، جهضمى در موالید الائمه، ابن صباغ مصرى در الفصول المهمه و عبدالوهاب شعرانى در الیواقیت و الجواهر و موصلى در النعیم المقیم ، از جمله عالمان اهل سنّت اند که به تولد فرزندى با نام محمّد و با لقب مهدى براى امام حسن عسکرى(ع) تصریح کرده اند.

حتّى محیى الدین ابن عربى را نیز باید جزو قائلان به ولادت امام مهدى(ع) به شمار آورد؛ چرا که بر اساس عبارتى از کتاب الفتوحات المکّیه که افرادى همانند شَعرانى در الیواقیت و الجواهر و محمّد الصبان در اسعاف الراغبین و حمزاوى در مشارق الأنوارعیناً از او نقل کرده اند، وى علاوه بر تصریح به حتمى بودن قیام مهدى(ع) و این که وى از نسل امام حسین(ع) است بر این نکته نیز تأکید کرده که این موعود، فرزند حسن عسکرى(ع) است. امّا متأسفانه عبارت مربوط به نام پدر آن حضرت در برخى چاپ هاى فعلى این کتاب وجود ندارد. با این حال نقل هایى که به آنها اشاره شد و گواهى برخى از بزرگانى که نسخه هاى قدیمى الفتوحات المکیه را مشاهده کرده اند و نیز نسخه هاى خطّى و عکسى موجود از این کتاب در ایران نشان مى دهد که عبارت یادشده ، در این کتاب وجود دارد ، اگر چه در برخى چاپ ها برخى که در پى پوشاندن حق بوده اند آن را حذف کرده اند ابن عربى در آثار دیگرى نیز به زنده بودن ام ام مهدى(ع) تصریح کرده و حتّى حکایتى از ملاقات خود با ایشان بیان کرده است

مهم ترین مصدرى که این حدیث را نقل کرده سنن أبى داوود (ج ۴ ص ۱۰۶) است «لو لم یبق من الدنیا إلا یوم … لطول اللَّه ذلک الیوم … حتّى یبعث فیه رجلا منى أو من أهل بیتى، یواطئ اسمه اسمى، و اسم أبیه اسم أبى». ر . ک : همین دانش نامه : ج ۲ ص ۳۵۸ ح ۴۵۱ و ص ۲۸۶ ( نقدى بر گزارشى در باره نام پدر امام مهدى(ع)) .

البته برخى از محدثان شیعه نیز همچون شیخ طوسى (الغیبه: ص ۱۸۱، الأمالى: ص ۳۵۲)، قاضى نعمان مغربى (شرح الاخبار: ج ۳ ص ۳۸۶)، ابن بطریق (العمده: ص ۴۳۳ و ۴۳۶)، سیّد بن طاووس (الملاحم و الفتن: ص ۱۵۶ و ۱۵۷ و ۲۷۶ و ۲۹۷ و ۳۱۳ و ۳۱۷ و ۳۱۸ و ۳۲۲)، محمّد بن حسن قمى (العقد النضید و الدر الفرید فى فضائل امیرالمؤمنین و أهل بیت النبى علیهم السلام : ص ۷۷)، على بن یونس عاملى (الصراط المستقیم: ج ۲ ص ۲۲۲) و علّامه مجلسى (بحار الأنوار: ج ۵۱ ص ۷۵ و ۸۲ و ۸۴ و ۸۶ و ۱۰۲) روایاتى را که دربردارنده عبارت «اسم أبیه اسم أبى» است نقل کرده اند؛ امّا باید توجّه داشت که این اقدام آنها صرفاً از روى امانت دارى در نقل احادیثى بوده که از طریق اهل سنّت به دستشان مى رسیده است. در واقع همه آنها احادیث بیشترى را بر خلاف این عبارت نقل کرده و بر اعتقادشان نسبت به این که امام مهدى(ع) فرزند امام حسن عسکرى(ع) است تصریح نموده اند.ر.ک:ج ۲ ص ۲۸۶(بخش دوم/فصل سوم/نقدى بر گزارشى در باره نام پدر امام مهدى(ع)).

متن این حدیث که از ابواسحاق نقل شده چنین است: «قال على رضى اللَّه عنه : و نظر الى ابنه الحسن فقال: ان ابنى هذا سید کما سماه النبى صلى اللّه علیه و آله و سیخرج من صلبه رجل یسمى باسم نبیکم یشبهه فى الخلق و لایشبهه فى الخلق؛ ثم ذکر قصه یملأ الارض عدلا» (سنن ابى داوود: ج ۴ ص ۱۰۸ ح ۴۲۹۰).

ر. ک: منتخب الأثر: ص ۲۵۴.

شیخ طوسى و نعمانى هر یک در کتاب الغیبه خود با سند متصل چنین نقل مى کنند: «نظر أمیرالمؤمنین(ع) الى ابنه الحسین(ع) فقال: ان هذا ابنى سیّد کما سماه رسول اللَّه سیدا و سیخرج اللَّه تعالى من صلبه رجلا باسم نبیکم فیشبهه فى الخلق و الخلق؛ یخرج على حین غفله من الناس …» (الغیبه، الطوسى : ص ۱۹۰ ح ۱۵۲ ، الغیبه، النعمانى: ص ۲۲۲ ح ۲ .

ینابیع الموده: ج ۳ ص ۴۸۹.

حدیثى که بر طبق آن پیامبر اکرم صلى اللّه علیه و آله از دوازده جانشین براى خویش خبرداده، در مهم ترین مصادر حدیثى اهل سنّت به صورت مکرر نقل شده است. براى مثال ، ر. ک: صحیح البخارى: ج ۶ ص ۲۶۴۰ ، صحیح مسلم: ج ۳ ص ۱۴۵۲ ح ۵ – ۱۰ ، سنن ابى داوود: ج ۴ ص ۱۰۶ ح ۴۲۷۹ و ۴۲۸۰ . و همین دانش نامه: ج ۱ ص ۳۳۳ (فصل سوم : احادیث شمار امامان علیهم السلام ) .

بنابر مهم ترین منابع حدیثى اهل سنّت، پیامبر اکرم صلى اللّه علیه و آله کتاب خدا و عترت خود را به منزله دو سند جاودانه براى هدایت امت اسلام معرّفى کرده است. براى نمونه ر.ک: سنن الترمذى: ج ۵ ص ۶۶۲ (مناقب اهل البیت النبى علیهم السلام )، صحیح مسلم: ج ۴، ص ۱۸۷۴ ح ۳۷، مسند ابن حنبل: ج ۴ ص ۳۶ ح ۱۱۱۳۱. و همین دانش نامه: ج ۱ ص ۲۶۳ (فصل دوم / حدیث ثقلین به روایت اهل سنّت).