دیدگاه قرآن در مورد «زندان» چیست؟

«زندان» یکى از ضرورتهاى اجتماعى است که براى مجازات، اصلاح و تأدیب مجرمان استفاده می شود. قرآن مجید از واژه های سجن، حبس، امساک، نفی و ارجاء استفاده نموده است؛ اما آنچه مسلّم است در قرآن مجید حداقل یک مورد از موارد حکم زندان دیده مى شود و آن در مورد زنانی است که مرتکب زنا شوند؛ «اگر چهار نفر از مسلمانان بر این موضوع شهادت دهند آنها را در خانه هاى خود نگاه می دارند تا مرگشان فرا رسد یا اینکه خداوند راهى براى آنها قرار دهد».

اگر چه در این آیه سخنى از زندان نیامده، ولى نگهداشتن در خانه ها تا آخر عمر، چیزى شبیه زندان ابد است.

در واقع زندان یکى از ضرورتهاى اجتماعى است؛ چه براى مجازات مجرمان باشد، یا اصلاح و تأدیب آنها، یا قطع خطر، یا قطع مادّه فساد، و یا غیر از اینها، در قرآن مجید نیز اشارات متعدّدى به این معنى شده است. البته الفاظى که مفهوم «زندان» را در لغت عرب در کتاب و سنّت (قرآن و حدیث) مى رساند زیاد است، که بعضى به وضوح این معنى را مى رساند و بعضى قابل بحث و گفتگو است.
از جمله واژه «سجن» است که در نُه مورد از آیات قرآن مجید در سوره «یوسف» به مناسبت زندانى شدن این پیامبر بزرگ و پاکدامن، به کار رفته است ـ گاه خود این واژه و گاه مشتقات آن ـ و در یک مورد نیز در داستان فرعون در سوره شعرا دیده مى شود که خطاب به Kموسى بن عمرانL کرده و او را تهدید به سجن مى کند و مى گوید: «لَئِنِ اتَّخَذْتَ اِلهاً غَیْرِى لاَجْعَلَنَّکَ مِنَ الْمَسْجُونینَ»؛ ([فرعون خشمگین شد و] گفت: اگر معبودى غیر از من برگزینى، مسلماً تو را از زندانیان قرار خواهم داد!). از این تعبیرات به خوبى استفاده مى شود که در عصر حضرت موسى(علیه السلام) و فرعون، و حتّى قبل از آن در عصر حضرت یوسف(علیه السلام) و عزیز مصر، زندان به معنى واقعى وجود داشت که باگناه و بى گناه را در آن مى افکندند، به گونه اى که گاه سالیان دراز در زندان مى ماندند و فراموش مى شدند.
دیگر واژه «حبس» است، که در دو مورد در قرآن مجید به کار رفته، امّا نه در معنى زندان، ولى در احادیث اسلامى به طور وسیع و گسترده در این معنى به کار رفته است. واژه «امساک»، که تنها در یک مورد در قرآن مجید به معنى زندان آمده است نیز قابل توجّه است و آن در مورد زنان زناکار است که قبل از نزول حکم حدّ زنا (تازیانه) وجود داشته، این تعبیر در آیه ۱۵ سوره «نساء» به کار رفته است. واژه «نفى» از «ارض» ـ بیرون کردن از سرزمین ـ را که در آیه ۳۳ سوره «مائده» آمده است بعضى به معنى زندان تفسیر کرده اند.
همچنین واژه «ارجاء» که در سوره اعراف، آیه ۱۱۱ در داستان موسى و فرعون آمده،به عقیده بعضى به معنى زندانى کردن است که اطرافیان فرعون به او توصیه کردند موسى و هارون را زندانى کند تا زمانى که ساحران براى مبارزه با آن دو جمع شوند: «قالُوا اَرْجِهْ وَ اَخاهُ وَ اَرْسِلْ فِى الْمَدائِنَ حاشِرینَ». همین معنى با مختصر تفاوتى در آیه ۳۶ سوره شعراء نیز دیده مى شود: «قالُوا اَرْجِه وَ اَخاهُ وَ ابْعَثْ فِى الْمَدائِنَ حاشِرینَ». ولى غالب مفسّران، «ارجاء» را به این معنى تفسیر نکرده اند، بلکه آن را به معنى تأخیر انداختن مى دانند، و با توجّه به معجزاتى که موسى در برابر فرعون اظهار کرده بود، و فرعون برنامه مبارزه ساحران را با او ترتیب مى داد بسیار بعید به نظر مى رسد که آنها را زندانى کرده باشد.

به هر حال آنچه مسلّم است در قرآن مجید حداقل یک مورد از موارد حکم زندان دیده مى شود و همان گونه که در بالا اشاره شد با تعبیر «امساک» ذکر شده است مى فرماید: «و الَّلاتى یَأْتینَ الْفاحِشَهَ مِن نِسائِکُمْ فَاستَشْهِدُوا عَلَیْهِنَّ أَربَعَهً مِنْکُمْ فَإِنْ شَهِدُوا فَأَمْسِکُوهُنَّ فِى الْبُیُوتِ حَتّى یَتَوَفّاهُنَّ الْمُوتُ اَوْ یَجْعَلَ اللهُ لَهُنَّ سَبیلا»؛ (و کسانى از زنان شما که مرتکب زنا شوند، چهار نفر از مسلمانان را به عنوان شاهد بر آنها بطلبید؛ اگر گواهى دادند آن زنان را در خانه‌ هاى خود نگاه دارید تا مرگشان فرا رسد یا اینکه خداوند راهى براى آنها قرار دهد).
معروف در میان مفسّران این است که این آیه ناظر به مجازات زنانى است که مرتکب زنا مى شدند پیش از آن که حدّ زنا نازل شود و در اینجا حکمشان به صورت «زندان ابد» ذکر شده، هر چند این حکم بعداً تبدیل به حکم جلد (تازیانه) یا رجم (سنگسار کردن) گردید. در جمله «اَمْسِکُوهُنَّ فِى الْبُیُوتِ حَتّى‌یَتَوَفّاهُنَّ الْمَوْتُ»؛ (آنها را در خانه ها نگهدارید تا مرگشان فرا رسد). اگر چه سخنى از زندان به میان نیامده، ولى نگهداشتن در خانه ها، تا آخر عمر چیزى شبیه زندان ابد است. این تنها موردى است که در قرآن درباره حکم زندان دیده مى شود.