مراحل هفتگانه تزکیه نفس در اندیشه اسلامی
تزکیه، یک اصطلاح دینی و اخلاقی است و در لغت به معنای پاک‌سازی، به صلاح آوردن و رشد یافتن اشاره دارد. این واژه همچنین به معنای ستایش نفس و خودستایی نیز آمده است. در اصل، تزکیه به مفهوم نمو و رشد دادن است و بعداً به معنای تطهیر و پاک‌سازی توسعه یافته است.
قرآن مجید پس از یازده سوگند می‌فرماید: “سوگند به همه این‌ها که هرکس نفس خود را تزکیه کند، رستگار است و هرکس آن را آلوده سازد، از لطف خدا محروم خواهد شد.” هدف پیامبران نیز در قرآن، تزکیه و پرورش نفوس ذکر شده است.
معنای لغوی تزکیه
تزکیه از ریشه «ز ـ ک ـ و» به معنای استوار ساختن و دور کردن اشیاء از عیب و کاستی و ایجاد رشد، برکت و طهارت در آن است. به عبارت دیگر، این واژه به معنای دور نگه داشتن از عیوب و گواهی بر پاکی و طهارت آن، و همچنین به معنای تطهیر نفس و مال، صلاح، تقوا و ستایش خویش می‌باشد.
تلفظ کلمه «تزکیه» به صورت /tazkiye/ است.
معنای اصطلاحی تزکیه
تزکیه در اصطلاح به معنی پاکی نفس از اوصاف رذیله (موانع رشد) و آرایش آن به صفات جمیله (شرایط رشد) است. این واژه در فرهنگ تربیتی قرآن و در علم حدیث و قضا به کار می‌رود و مفهوم پاکیزه‌سازی را القا می‌کند.
تزکیه به معنای پاک و اصلاح کردن نفس از آلودگی‌ها، دوری آن از عیب و نقص و رشد دادن آن است.
تفاوت اصلی بین تزکیه و سایر مفاهیم در این است که در تطهیر، هدف دستیابی به «طهارت» در برابر «رجس» است و در تزکیه، کنار گذاشتن نادرستی‌ها و در تهذیب، به دست آوردن صلاح و خلوص مورد نظر است.
به عبارت دیگر، تطهیر به معنای بیرون راندن آلودگی‌ها و پاک کردن شیء است، در حالی که تزکیه به رشد دادن و شکوفایی آن اشاره دارد.
تزکیه در قرآن
واژه تزکیه در قرآن بیش از پنجاه بار آمده و به معنای دور ساختن غیرحق از حق و ناپاکی از پاکی اشاره دارد. قرآن فلاح و تزکیه را قرین هم می‌داند و در سوره شمس به تحقق فلاح برای اهل تزکیه اشاره می‌کند.
از نظر قرآن، هدف ارسال پیامبران نیز تزکیه و تعلیم کتاب و حکمت است. قرآن نشان می‌دهد که نفس انسانی در ابتدا مانند لوحی سفید و خالی است که قابلیت تزکیه و آلوده شدن به تیرگی‌ها را دارد.
قرآن پس از یازده مرتبه قسم در سوره شمس، تزکیه نفس را تنها عامل رستگاری معرفی می‌کند و فساد اخلاقی را منشأ بدبختی می‌داند. از این‌رو، خداوند انبیاء را مبعوث فرموده تا مردم را از اعمال بد آگاه کنند.
تزکیه نفس یعنی چه؟
تزکیه نفس در قرآن به معنای رشد و پرورش روح و دستیابی به مقامات بالای معنوی است. این اصطلاح، نامی است که قرآن بر تربیت نفس می‌گذارد.
مراحل هفتگانه تزکیه نفس
مسئله نفس در عرفان از مباحث محوری است و تزکیه و تصفیه نفس در آن مورد توجه قرار دارد. برای رسیدن به مقصود نهایی، هفت مرحله برای تزکیه نفس تعیین شده است:
نفس اماره: در این مرحله، نفس حیوانی غلبه کامل دارد.
نفس لوامه: در این مرحله، قواى عقل کم‌کم شروع به رشد می‌کند و فرد تمایز بین نیک و بد را می‌آموزد.
نفس ناطقه یا متفکره: در این مرحله، قدرت تفکر و تمیز در انسان به خوبی ظهور می‌کند.
نفس عاقله یا ملهمه: در این مرحله، عقل حاکم می‌شود و احکام عقل در شئون زندگی جاری می‌گردد.
نفس مطمئنّه: با وجود تکامل، زندگی فرد هنوز از خطا و گناه محفوظ نیست.
نفس راضیه: در این مرحله، انسان به مقام عشق و رضا می‌رسد.
نفس مرضیّه: بالاترین مقام کمال نفس، که در آن وصل و یگانگی با روح تحقق می‌یابد.
این مراحل به فرد کمک می‌کند تا به کمال و سعادت حقیقی دست یابد.