ریشه اصلی بدبختی مردم در عصر جاهلیّت را چه می داند؟
امام علی(ع) در خطبه ۹۵، درباره وضعیّتِ عصرِ جاهلیّت می فرماید: «خداوند پیامبر(ص) را زمانی مبعوث کرد که مردم در حیرت و سرگردانی بودند و جاهلیّتِ شدید، آنها را سبک مغز ساخته بود، هوی و هوس های سرکش آنها را به خود جلب کرده و تکبّر و خودبرتربینى آنها را به پرتگاه افکنده بود».
با دقت در بیانات امام(ع) متوجه می شویم که ریشه اصلی بدبختی مردم عصر جاهلیّت، جهل و گمراهى و هوی پرستى و فتنه گرى و تکّبر بود؛ صفات زشت و ناپسندى که هر یک از آنها برای سقوط جامعه اى کافى است.
امام علی(علیه السلام) در خطبه ۹۵ «نهج البلاغه»، ضمن هفت جمله وضع عصر جاهلیّت را کاملاً تبیین مى کند. در نخستین و دومین جمله چنین مى فرماید: (خداوند پیامبر(صلى الله علیه و آله) را زمانى مبعوث کرد که مردم در حیرت و گمراهى سرگردان بودند و در فتنه ها غوطه ور)؛ «بَعَثَهُ وَ النَّاسُ ضُلَّالٌ فِی حَیْرَهٍ، وَ حَاطِبُونَ فِی فِتْنَهٍ».
بى شک، ضلالت و گمراهى اگر توأم با سرگردانى نباشد، ممکن است انسان بتواند خود را از آن نجات دهد؛ مانند کسى که راه را گم کرده و از قرائن، طریق نجات را به دست مى آورد؛ بدبختى آنجا است که گمراهى با حیرت و سرگردانى همراه باشد و مردم در دوران جاهلیّت چنین بودند.
«حَاطِب» به کسى گفته مى شود که هیزم جمع آورى کند. مردم عصر جاهلیّت، در عین گرفتارى در میان شعله هاى فتنه، همواره هیزم بر آتش آن مى افزودند و مشکل عظیم آنها همین بود که هیزم آور فتنه ها بودند.
در سومین و چهارمین جمله مى افزاید: (هوی و هوس هاى سرکش آنها را به خود جلب کرده، و تکبّر و خودبرتربینى آنها را به پرتگاه افکنده بود)؛ «قَدِ اسْتَهْوَتْهُمُ الْأَهْوَاءُ، وَ اسْتَزَلَّتْهُمُ الْکِبْرِیَاءُ».
بدیهى است حاکمیّت هوی و هوس، جامعه را به پرتگاه مى کشاند و هنگامى که خودبزرگ بینى به آن افزوده شود، مردم را در پرتگاه ساقط مى کند.
در سه جمله آخر مى فرماید: (جاهلیّت شدید، آنها را سبک مغز ساخته و در ناپایدارى امور و بلاى جهل حیران و سرگردان بودند)؛ «وَ اسْتَخَفَّتْهُمُ الْجَاهِلِیَّهُ الْجَهْلَاءُ؛ حَیَارَى فِی زَلْزَالٍ مِنَ الأَمْرِ، وَ بَلَاءٍ مِنَ الْجَهْلِ».
به این ترتیب، ریشه اصلى بدبختى آنها جهل و گمراهى و هوی پرستى و فتنه گرى و تکّبر بود؛ صفات زشت و ناپسندى که هر یک از آنها در جامعه اى پیدا شود، براى سقوط آن کافى است؛ تا چه رسد که همه آنها یکجا جمع باشد!