قربانی ابراهیم(ع) از دید قرآن و تورات؟ اسحاق یا اسماعیل؟
به عقیده تورات، این «اسحاق» بود که به قربانگاه برده شد نه «اسماعیل»؛ اما قرآن تأکید دارد که او اسماعیل بوده است. شاهد بر ادعای قرآن این است که:
اولا: در متن تورات تعبیر «تنها فرزندت» با اینکه قربانى اسحاق باشد، نمى سازد؛ چرا که او چهارده سال از برادرش اسماعیل کوچک تر بود. بنابراین تنها فرزند ابراهیم که به قربانگاهش برد اسماعیل بود و نه دیگرى.
ثانیا: در تعابیر قرآن و تورات به این قربانی نسل بابرکتی داده شده و این اسماعیل بوده که در نسلش برکاتی برای جهانیان قرار داده شده؛ اما نسل اسحاق(بنی اسرائیل) همواره مایه بدبختی و تباهی برای ملت‌ها و کشورها بوده است.
در سفر پیدایش تورات، اصحاح ۲۲ آمده است:
«و واقع شد بعد از این وقایع که خدا ابراهیم را امتحان کرده بدو گفت اى ابراهیم، عرض کرد لبیّک. گفت اکنون پسر خود را که یگانه توست و او را دوست مى دارى یعنى اسحاق را بردار و به زمین موریا برو و او را در آنجا بر یکى از کوه هایى که به تو نشان مى دهم براى قربانى سوختنى بگذران. چون بدان مکانى که خدا بدو فرموده بود رسیدند ابراهیم در آنجا مذبح را بنا نمود و هیزم را برهم نهاد و پسر خود اسحاق را بسته بالاى هیزم بر مذبح گذاشت. و ابراهیم دست خود را دراز کرده کارد را گرفت تا پسر خویش را ذبح نماید. در حال فرشته خداوند از آسمان وى را ندا در داد و گفت: اى ابراهیم اى ابراهیم، عرض کرد لبیّک. گفت دست خود را بر پسر دراز مکن و بدو هیچ مکن زیرا که الآن دانستم که تو از خدا مى ترسى چون که پسر یگانه خود را از من دریغ نداشتى.
آن گاه ابراهیم چشمان خود را بلند کرده دید که اینک قوچى در عقب وى در بیشه به شاخ هایش گرفتار شده پس ابراهیم رفت و قوچ را گرفته آن را در عوض پسر خود براى قربانى سوختنى گذرانید. بار دیگر فرشته خداوند به ابراهیم از آسمان ندا در داد. و گفت خداوند مى گوید به ذات خود قسم مى خورم چون که این کار را کردى و پسر یگانه خود را دریغ نداشتى. هر آینه تو را برکت دهم و ذریّت تو را کثیر سازم مانند ستارگان آسمان و مثل ریگ هایى که بر کناره دریاست و ذریّت تو دروازه هاى دشمنان خود را متصرّف خواهند شد. و از ذریّت تو جمیع امت هاى زمین برکت خواهند یافت، چون که قول مرا شنیدى».
قهرمان این داستان از نظر یهودیان اسحاق است، که شاید به گونه اى در لابه لاى قصه جاسازى شده، به جهت علاقه شدید بنى اسرائیل به اینکه پدرشان آن قربانى عظیم باشد که در راه اطاعت پروردگار جان برکف نهاده و در نسلش برکت قرار داده شده است.
اما تعبیر «تنها فرزندت» ـ که خود دلیلى بر پاکبازى ابراهیم در مقام امتثال فرمان پروردگار است ـ با اینکه قربانى اسحاق باشد نمى سازد؛ چرا که او چهارده سال از برادرش اسماعیل کوچک تر بود. بنابراین تنها فرزند ابراهیم که به قربانگاهش برد اسماعیل بود و نه دیگرى.
شاهد دیگر این است: آنکه در نسلش برکاتى براى جهانیان بوده اسماعیل بوده، نه اسحاق، که نسلش (بنى اسرائیل) همواره بدبختى و تباهى براى ملّت‌ها و کشورها آفریده است. قرآن نیز به این نکته اشاره دارد آنجا که مى گوید: «فَبَشَّرْنَاهُ بِغُلاَم حَلِیم . فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ قَالَ یَا بُنَیَّ إِنِّی أَرَى فِی الْمَنَامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانظُرْ مَاذَا تَرَى قَالَ یَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِی إِنْ شَاءَ اللهُ مِنَ الصَّابِرِینَ . فَلَمَّا أَسْلَمَا وَ تَلَّهُ لِلْجَبِینِ. وَ نَادَیْنَاهُ أَنْ یَا إِبْرَاهِیمُ . قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْیَا إِنَّا کَذَلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ . إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْبَلاَءُ الْمُبِینُ . وَ فَدَیْنَاهُ بِذِبْح عَظِیم . وَ تَرَکْنَا عَلَیْهِ فِی الآخِرِینَ . سَلاَمٌ عَلَى إِبْرَاهِیمَ . کَذَلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ . إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُؤْمِنِینَ . وَ بَشَّرْنَاهُ بِإِسْحَاقَ نَبِیّاً مِنَ الصَّالِحِینَ . وَ بَارَکْنَا عَلَیْهِ وَ عَلَى إِسْحَاقَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِمَا مُحْسِنٌ وَ ظَالِمٌ لِنَفْسِهِ مُبِینٌ»؛
(پس او را به پسرى بردبار مژده دادیم. و وقتى با او به جایگاه «سعى» رسید، گفت اى «پسرک من! در خواب مى بینم که تو را سر مى برم، پس ببین چه به نظرت مى آید؟» گفت: «اى پدرِ من! آنچه را که مأمورى بکن! ان شاء الله مرا از شکیبایان خواهى یافت». پس وقتى هر دو تن در دادند و پسر را به پیشانى بر خاک افکند، او را ندا دادیم که اى ابراهیم! رؤیاى خود را حقیقت بخشیدى! ما نیکوکاران را چنین پاداش مى دهیم! راستى که این همان آزمایش آشکار بود! و او را در ازاى قربانى بزرگ باز رهانیدیم، و در میان آیندگان براى او [آوازه نیک] به جاى گذاشتیم. درود بر ابراهیم! نیکوکاران را چنین پاداش مى دهیم. در حقیقت او از بندگان با ایمان ما بود، و او را به اسحاق که پیامبرى از جمله شایستگان است مژده دادیم، و او را به اسحاق برکت دادیم، و از نسل آن دو برخى نیکوکار و برخى آشکارا به خود ستمکار بودند).
مژده نخستى که به ابراهیم داده شده پسرى بردبار است و این مى رساند که در آن هنگام فرزندى نداشته است.
و مژده دوم به صورت صریح و با ذکر نام، تولد اسحاق است که از شایستگان بوده و این یعنى مژده نخست، پسرى جز اسحاق است که همان اسماعیل باشد.
در باب ۲۱ سفر پیدایش نیز ابراهیم به نسلى از پسرش اسحاق و نسلى از پسرش اسماعیل بشارت داده شده. در شماره ۱۲ آمده است: «ذریّت تو از اسحاق خوانده خواهد شد». و در شماره ۱۳ آمده: «و از پسر کنیز نیز امتى به وجود آورم زیرا که او نسل تو است».
از اینجا فهمیده مى شود که برکت فراگیر همگانى که در نسل قربانى قرار داده شده فقط مربوط به اسماعیل بوده که با آن برکت، نسل وى امتى گشتند و بر سراسر گیتى چیره آمدند.