اسلام و ایمان چه فرقى با یکدیگر دارند؟

پاسخ این سؤال را مى توان با توجه به آیه ۱۴ سوره «حجرات» بدست آورد، از آنجا که «تقوا» ثمره شجره «ایمان» است، آن هم ایمانى که در اعماق جان نفوذ کند، آیه فوق به بیان حقیقت «ایمان» پرداخته، چنین مى گوید: (اعراب بادیه نشین گفتند:

ایمان آورده ایم، به آنها بگو: شما ایمان نیاورده اید، بگوئید اسلام آورده ایم، ولى هنوز ایمان وارد قلب شما نشده است)؛ «قالَتِ الْأَعْرابُ آمَنّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَ لکِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا وَ لَمّا یَدْخُلِ الْإِیمانُ فِی قُلُوبِکُم».
طبق این آیه، تفاوت «اسلام» و «ایمان»، در این است که «اسلام» شکل ظاهرى قانونى دارد و هر کس شهادتین را بر زبان جارى کند در سلک مسلمانان وارد مى شود و احکام اسلام بر او جارى مى گردد.
ولى «ایمان» یک امر واقعى و باطنى است و جایگاه آن قلب آدمى است نه زبان و ظاهر او.
«اسلام» ممکن است انگیزه هاى مختلفى داشته باشد حتى انگیزه هاى مادى و منافع شخصى، ولى «ایمان» حتماً از انگیزه هاى معنوى، از علم و آگاهى سرچشمه مى گیرد و همان است که میوه حیات بخش تقوا بر شاخسارش ظاهر مى شود.
این همان چیزى است که در عبارت گویائى از پیغمبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) آمده است: «الاِسْلامُ عَلانِیَهٌ، وَ الاِیْمانُ فِى الْقَلْبِ»؛ (اسلام امر آشکارى است، ولى جاى ایمان دل است).
و در حدیث دیگرى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم: «الْإِسْلَامُ یُحْقَنُ بِهِ الدَّمُ وَ تُؤَدَّى بِهِ الْأَمَانَهُ وَ تُسْتَحَلُّ بِهِ الْفُرُوجُ وَ الثَّوَابُ عَلَى الْإِیمَانِ»؛ (با اسلام خون انسان محفوظ، اداى امانت او لازم و ازدواج با او حلال مى شود، ولى ثواب بر ایمان است).
و نیز به همین دلیل است که در بعضى از روایات، مفهوم «اسلام» منحصر به اقرار لفظى شده، در حالى که «ایمان» اقرار توأم با عمل معرفى شده است: «الْإِیمَانُ إِقْرَارٌ وَ عَمَلٌ وَ الْإِسْلَامُ إِقْرَارٌ بِلاعَمَل»
همین معنى به تعبیر دیگرى در بحث «اسلام و ایمان» آمده است، «فضیل بن یسار» مى گوید: از امام صادق(علیه السلام) شنیدم که فرمود: «إِنَّ الْإِیمَانَ یُشَارِکُ الْإِسْلَامَ وَ لَا یُشَارِکُهُ الْإِسْلَامُ إِنَّ الْإِیمَانَ مَا وَقَرَ فِی الْقُلُوبِ وَ الْإِسْلَامَ مَا عَلَیْهِ الْمَنَاکِحُ وَ الْمَوَارِیثُ وَ حَقْنُ الدِّمَاءِ»؛ (ایمان با اسلام شریک است، اما اسلام با ایمان شریک نیست (و به تعبیر دیگر هر مؤمنى مسلمان است ولى هر مسلمانى مؤمن نیست) «ایمان» آن است که در دل ساکن شود، اما «اسلام» چیزى است که قوانین نکاح، ارث و حفظ خون بر طبق آن جارى مى شود).
ولى این تفاوت مفهومى در صورتى است که این دو واژه در برابر هم قرار گیرند، اما هر گاه جدا از هم ذکر شوند ممکن است اسلام بر همان چیزى اطلاق شود که ایمان بر آن اطلاق مى شود، یعنى هر دو واژه در یک معنى استعمال گردد.