توصیف برزخ در فلسفه و عرفان
برزخ، در لغت به معنای حاجز و جداکننده دو چیز از یکدیگر، و کاربرد اصطلاحی این واژه در متن‌های عرفانی و فلسفی به معنای عالَمی میان عقول مجرّد و اجسام مادّی، حایز اهمیت است، و در این مقاله به اسماء برزخ و برزخ نزولی و برزخ صعودی و خصوصیات برزخ اشاره می‌شود.
۱ – برزخ در لغت
برزخ، در لغت به معنای حاجز و جداکننده دو چیز از یکدیگر، و در قرآن و احادیث و متن‌های فلسفی و عرفانی به همین معنا، بسیار به کار رفته است؛ مثلاً وسوسه به «برازخ الایمان» (حد واسط کفر و ایمان یا شکّ و یقین) تعبیر شده، یا فاصله میان مرگ و رستاخیز برزخ نام گرفته است.
کاربرد اصطلاحی این واژه، خصوصاً در منابع دینی به معنای مرحله‌ای بین دنیا و آخرت (یا مرگ و قیامت) و در متن‌های عرفانی و فلسفی به معنای عالَمی میان عقول مجرّد و اجسام مادّی، حایز اهمیت است.
۲ – برزخ در اصطلاح فلسفی و عرفانی
در فلسفه و عرفان اسلامی، برزخ به عالمی گفته شده است که حد واسط بین مجرّدات و مادّیات است.
۲.۱ – اسماء برزخ در فلسفه و عرفان
از این عالم با نام‌های عالم مثال (مشهورترین اسم)، خیال منفصل، خیال مطلق (در مقابل خیال انسان که متصل و مقیّد است)، ارض حقیقت، اقلیم ثامن، هُوَرْقَلیا، عالم برازخ، ملکوت اسفل، اشباح مجرّد، صُوَر معلّقه (دو تعبیر اخیر از شیخ اشراق است، وی برزخ را در معنای اصطلاحی دیگری هم به کار برده است؛ رجوع کنید به دنباله مقاله)، شهادت مضاف (تعبیر محقّق دوانی) و خیال عالم (تعبیر ملا عبدالرزاق کاشی) یاد کرده‌اند.
۲.۲ – برزخ نزولی و برزخ صعودی
ابن عربی، که بیش از دیگران به بحث برزخ پرداخته است، از وجود برزخ نزولی (در قوس نزولی وجود) و برزخ صعودی (در قوس صعودی وجود) سخن گفته و آن دو را بترتیب غیب امکانی و غیب محالی نامیده است.
این نکته در بیانات شیخ اشراق مطرح نشده است، شارحان ابن عربی و سپس ملاصدرا و پیروان او، این دو برزخ را چنین تبیین کرده‌اند: برزخ نزولی، که قیام صدوری به عالم عقول دارد، مظهر تفصیلی عالم ارواح و منشا موجودات عالم شهادت است، به عبارت دیگر، عالم شهادت صورت نازله و تعین برزخ نزولی است.
اما برزخ صعودی عبارت است از صورت‌های اعمال و نتیجه کارهای انسان در عالم شهادت، موجودات برزخ نزولی امکان ظهور در عالم شهادت دارند، ولی در مورد برزخ صعودی چنین نیست (دو قید «امکانی» و «محالی» اشاره به همین نکته دارد). بیشتر مکاشفات، مانند آگاهی از رویدادهای آینده، به برزخ نزولی مربوط می‌شود و آگاهی از برزخ صعودی، مانند مکاشفه احوال مردگان، فقط برای اندکی میسر است، همه موجودات عالم شهادت صورتی در عالم مثال دارند، ولی عکس آن صادق نیست، ازینرو، عالم شهادت در مقایسه با عالم مثال، به حلقه‌ای در بیابانی بیکران می‌ماند.
به گفته ابن عربی، نسبت دنیا به برزخ همان نسبت خواب به بیداری است و بر همین قیاس است نسبت برزخ به آخرت.
به اعتقاد امام خمینی برزخ به دو قسم نزولی و صعودی تقسیم می‌شود که در قوس نزولی به آن عالم مثال و در قوس صعودی به آن عالم برزخ گویند. به اعتقاد ایشان، مثال و برزخ نزولی با مثال و برزخ صعودی، اگرچه وحدت نوعی دارند، ولی وحدت شخصی ندارند و دو عالم مختلف هستند؛ زیرا بر پایه دیدگاه عرفانی نظام هستی و عالم وجود، از دو قوس نزول و صعود تشکیل شده است.
قوس نزولی پس از گذر از عالم عقل به عالم مثال رسیده، در نهایت به عالم ماده ختم می‌گردد، یعنی آخرین نقطه قوس نزولی، ماده نخستین با هیولای اولی است که هیچ فعلیتی جز قوه محض بودن ندارد و از همین رو تنزل یافته‌ترین موجود به شمار می‌آید. با پایان یافتن نیم‌دایره قوس نزولی، نیم‌دایره قوس صعودی آغاز می‌شود که از صورت جسمیه سپس عنصر و بعد معدن و همین‌طور در قوس صعود می‌رسد به عالم مثال.
به اعتقاد امام خمینی فرق بین موجوداتی که در قوس نزولی هستند با موجوداتی که در قوس صعودی به تجرد عقلانی و برزخی رسیده‌اند به این است که موجودات دسته اول وجود و جسم برزخی ندارند؛ ولی موجوداتی که از مرتبه طبیعت بالا رفته‌اند و هم افق با موجودات عقلانی و برزخی شده‌اند، جسم و وجود برزخی هم دارند و لذا می‌خورند و می‌نوشند و لذت‌های جسمانی دارند. ایشان، طبق قاعده امکان اشرف برزخ نزولی را به اثبات می‌رساند و معتقد است در سلسله قوس نزولی عالم برزخ ثابت است که به آن مُثُل معلقه نیز گویند. به اعتقاد امام خمینی دو مسیر نزولی و صعودی عین هم نیستند و اساساً تعبیر از سیر نزولی و صعودی به قوس نزول و صعود، دقیقاً وجه همسانی و وجه مغایرت آن دو را تبیین می‌کند ازاین‌رو اهل معرفت برزخ نزولی را غیب امکانی و برزخ صعودی را غیب محالی می‌نامند.
۲.۳ – خصوصیات عالم برزخ
عالم برزخ، مانند عالم اجسام مادی، محسوس است، ولی باطن اشیاء را نشان می‌دهد نه ظاهر آنها را، انسان علاوه بر بدن مادی دارای بدنی برزخی است و روح بر آن بدن نیز سیطره‌ای کامل دارد و در آن تصرف ارادی می‌کند، بر خلاف بدن مادی که تصرف روح در آن قهری و طبیعی است، تصرفات روح در بدن برزخی بر چند گونه است و تمثّل صور برزخی در عالم شهادت (مانند تمثل جبرئیل به صورت دَحیه کلبی) گونه‌ای از همین تصرفات است که اهل دنیا آنها را به حواس ادراک می‌کنند.
۲.۴ – تفاوت تمثل برزخی با تنزل
تمثل برزخی با تنزل، به معنای ظهور موجودات در عوالم پایین‌تر، تفاوت دارد، چه بسا تمثل بدن برزخی انسان به اراده روح شخص دیگری انجام گیرد نه روح صاحب بدن، انسان در ادراکات خیالی خود به خیال مطلق متصل می‌شود، مانند اتصال جویباری کوچک به رودی بزرگ، هر چند این ادراکات خیالی، به جهات گوناگون، گاهی با واقع مطابق نیست، آدمی به هنگام خواب و پس از مرگ به عالم برزخ می‌رود و اهل کشف در بیداری نیز با برزخ مانوس‌اند، این همان برزخ صعودی است که محل ثواب و عقاب ارواح است، بر خلاف برزخ نزولی که بهشت آدم در آن‌جا بوده است.
در برزخ صعودی، برخی صورت‌ها دربندند، برخی آزادند (مانند صورت پیامبران و شهیدان)، برخی با عالم ماده مانوس‌اند و برخی در خواب بر آدمیان تجلّی می‌کنند، برای اثبات وجود عالم مثال، گذشته از راه‌های عرفانی، به رویاها و پیشگویی‌های صادق و نیز به دو قاعده فلسفی امکان اشرف (برای برزخ نزولی) و امکان اخسّ (برای برزخ صعودی) استدلال کرده‌اند، فلاسفه معتقد به عالم مثال، و حتی لاهیجی، برخی از اخبار دینی را (مثلاً درباره معراج، آسمان‌های هفت‌گانه، عالم قبر و ملائکه جسمانی) اشاره یا تصریحی به وجود عالم مثال و احتمالاً هر دو نوع نزولی و صعودی آن می‌دانند.
۲.۵ – روایات وجود عالم مثال
مجلسی بیشتر این روایات را گرد آورده است (مثلاً این روایت امام صادق (علیه‌السلام) که هر مومنی، صورتی در عرش دارد که چون به رکوع و سجود رود آن صورت نیز چنین کند) و معتقد است که مجموعه این احادیث، هر چند بر وجود عالم مثال دلالت دارد و انکار آن را ناروا می‌سازد، همه خصوصیات آن را اثبات نمی‌کند، ضمناً ابن عربی برزخ را گذشته از عالم مثال، در موارد گوناگون، به مفهوم حالت واسط میان دو چیز (مثلاً «حق» و «خلق») به کار برده است، از جمله: برزخ جامع، برزخ الدار الحیوان، برزخ محمّدی، برزخ فجر مولف مفتاح الحقایق فی کشف الحقایق نیز به این نکته که برزخ در اصطلاح صوفیان چند کاربرد دارد اشاره کرده و مواردی را نام برده است.
طبق روال ثابت شد هرگاه مردم عادی پای کار باشند حق پیروز است و باطل یعنی جبهه قلابی فسادگرایان باید دنبال سوراخ موش باشند. درود بر خاتمی سلام بر پزشکیان. کاش این بارهم اصولگرایان درس عبرت بگیرن با این نه بزرگ مردم. مردم تمایلی به شما ندارن
واژه برزخ از سه کلمه فارسی به شکل زیر ساخته شده :
الف – بر مخفف برتر که نشانه یا علامت صفت تفضیلی می باشد.
ب – حرف ز مخفف از.
پ – حرف خ اول کلمه خاک.
لذا برزخ در اصل و ریشه به معنای حائل بین دو چیز نبوده بلکه به معنای برتر از خاک. یعنی موجودات زنده نباتی و حیوانی و انسانی ، تنها از عشق و زندگی خاکی برخوردار نمی باشند بلکه بر تر از آن هم.
یک نکته بسیار مهم: از دیدگاه فردی من، خداوند متعال هیچکدام از افراد انسانی را نسبت به انسان های دیگر به هیچ وجه من الوجوه به اندازه کوچکترین اتم یعنی هیدروژن بیشتر یا کمتر دوست ندارد بلکه همه آنها را بطور مطلق مساوی و یکسان در ورای کلیه پندار ها و گفتار ها و رفتار های نیک و بد دنیوی هرکدام از آنها و بدون کوچکترین تبعیض و استثنائی بین آنان.