هنگام دعا کردن برای خود و دیگران باید خود را مقدم بداریم؟

در آیات متعدّدى از قرآن، دعاکننده ابتدا براى خود دعا کرده است؛ دعاهایى که بیشتر، از زبان پیامبران نقل شده اند[۱]ولى منحصر به آنها نیستند و از زبان مؤمنان نیز آمده اند .در سلام انتهاى نماز نیز این گونه است که ابتدا بر خود و سپس بر بندگان صالح خداوند، سلام و درود مى فرستیم.

از سوى دیگر، در احادیث شیعه و اهل سنّت نیز منعى براى این کار مشاهده نمى شود، هر چند تقدیم دیگران، یاریگر استجابت دعا دانسته شده است. بر این پایه، مشاهده مى شود که پیامبر اکرم(ص) به چند گونه رفتار کرده اند: گاه، تنها براى دیگران دعا نموده و گاه به هنگام دعاى مشترک و بویژه طلب رحمت و مغفرت، خود را[۵]و گاه نیز دیگران را مقدّم داشته اند.

روایت «الجار ثُمّ الدار» نیز با توجّه به سبب ورودش، ناظر به دعاى مشترک نیست تا ترتیب و تقدیم دعا براى خود یا دیگران در آن مطرح شده باشد ؛ بلکه ناظر به اهمّیت دعا کردن براى دیگران است. این روایت، بیانگر این واقعه است که فاطمه زهرا علیهاالسلام یکسر به دیگران اندیشیده و براى ایشان دعا کرده و دعا کردن براى خود را به فرصتى دیگر وا نهاده است. به سخن دیگر، حدیث «الجار ثمّ الدار»، اهمّیت دعا کردن براى دیگران را گوشزد مى کند، حتّى اگر انسان، فرصت دعا را براى خود نیابد.

این، رفتارى والا و اخلاقى است که در باره بقیّه معصومان علیهم السلام و در رأس آنان، پیامبر اکرم(ص) نیز گزارش شده است . بسیارى از صد و اندى دعاى نقل شده از پیامبر(ص) براى افراد و اقوام خاص و نیز برخى از دعاهاى صحیفه سجّادیه، نمونه هاى این رفتار اخلاقى و عبادى اند؛ امّا این امر موجب نمى شود که کسى به هنگام یادکرد مشترک از خود و دیگران در دعایش، ملزم به رعایت ترتیب در ذکر خود و دیگران باشد؛ پس این ترتیب مى تواند به گونه دلخواه و متغیّر صورت گیرد، بى آن که حدیثى آن را نفى و یا محدود کرده باشد.

بر این پایه ممکن است با استناد به دو حدیث یاد شده و نیز احادیثى مانند حدیث زیر، نتیجه بگیریم که شیوه همیشگى و یا غالب پیامبر(ص) در دعا کردن، تقدیم ذکر خود بوده است:

اللّهُمَّ اغفِر لى وَ لاُِمَّتى، اللّهُمَّ اغفِر لى وَ لاُِمَّتى، أستَغفِرُ اللّه لى وَ لَکُم . بار خدایا! مرا و امّتم را بیامرز. بار الها! مرا و امّتم را بیامرز. از خداوند براى خودم و شما آمرزش مى طلبم .

این نتیجه، مشکلى به همراه ندارد؛ امّا با توجّه به نقل کامل تر دو گزارشِ یاد شده در منابع دیگر، روشن مى شود که آن دو، در واقع یک حدیث اند و موضوع حدیث هم در باره پیامبران پیشین است که هر گاه پیامبر(ص) از آنان یاد مى نمودند، رحمت الهى را ابتدا براى خود و سپس براى آنان طلب مى کردند.

این، در حالى است که احادیث دیگرى در دست اند که نشان مى دهند پیامبر خاتم(ص) گاه به اقتضاى جایگاه سخن، فقط براى پیامبران پیشین دعا کرده اند، بى آن که از خود، یاد کرده باشند، همان گونه که در دعا براى موسى علیه السلام و لوط علیه السلام و یا کسان دیگر به چشم مى آید.

با توجّه به این احادیث، دو گزارشِ یاد شده را به معناى اغلب و نه عام بودن این شیوه تفسیر مى کنیم. به سخن دیگر، اُبَىّ بن کعب از مشاهده موارد متعدّد، چنین فهمیده که پیامبر(ص) همیشه این گونه دعا مى کند و گونه هاى دیگر به دلیل ندرت و یا دلایل دیگر، از چشم او دور مانده است. بى گمان اگر اُبَىّ بن کعب نیز دعاهاى دیگر پیامبر(ص) را مى دید، گزارش خود را به صورت جمله عمومى و همیشگى در نمى آورد.