جایگاه تاریخی زنان از عهد قدیم تا جدید در قرآن
با ظهور اسلام غبار ذلّت و خواری از چهره زن زدوده شد و کرامت انسانی‌اش به شیوه‌های مختلف برملا شد. اسلام، عادت‌ها و سنت‌های جاهلی و نیز رفتارهای غیر انسانی را با زنان تقبیح کرد و معیارهای ارزشی را در جامعه تغییر داد. تساوی زن و مرد را در گوهرانسانی به اثبات رساند و هویت انسانی زن را به همه شناساند.
سید قطب ذیل آیه‌های ۸ و ۹ سوره تکویر بعد از آن که نمونه‌هایی از تحقیر زن را بر شمرده است از نقش تاریخی اسلام در تکریم و بزرگداشت مقام زن سخن به میان آورده و می‌نویسد: اگر بزرگداشت و تکریم شریعت الهی (اسلام) نبود، امکان نداشت زن در چنین محیطی هویت واقعی‌اش را احراز کند. اسلام با روشی شایسته و بایسته کل بشریت را اعم از زن و مرد تکریم کرد و جایگاه رفیع بشر را که حامل نفخه ای از روح الهی است، ترسیم کرد.
تکریم زن و جایگاه همسری یکی از مراحل اجتماعی زن همسری اوست که با زناشویی آغاز می‌شود و با مادری و ادای سایر نقشهای مهم در خانواده به کمال می‌رسد این مسئله تقریباً در همه دین‌های الهی مورد توجه و عنایت بوده است. در عهد قدیم زن منبع خیر و برکت معرفی شده است.
تکریم زن در جایگاه مادری
از تجلیات والا و ارزشمند، زن مقام و جایگاه مادری اوست که در تمام فرهنگها – اعم از متمدن و غیر متمدن – از قداست و احترام خاصی برخوردار بوده است و این نقش اختصاصی زن در طبیعت و تاریخ ارزش ویژه‌ای دارد. در زمان‌های گذشته به جایگاه رفیع مادر توجه خاصی شده و بر احترام به مادر سفارش و تأکید فراوان شده است؛ به طوری که در پنجمین فرمان از فرامین دهگانه می‌خوانیم:
- پدر و مادرت را احترام کن تا در سرزمینی که خداوند خدای تو به توخواهد بخشید، عمر طولانی داشته باشی.
- هم چنین برای کسی که به پدر و مادرش بی‌حرمتی کند مجازات سختی مقرر شده است
- اگر کسی پدر و مادرش را، بزند باید کشته شود. هر کس پدر و مادر یا مادر خود را لعنت کند باید کشته شود
- در جای دیگر آمده است: لعنت خدا بر کسی که نسبت به پدر و مادرش بی احترامی کند.
در عهد جدید نیز سعادت مندی و عمر طولانی در گرو احترام به پدر و مادر است: ای فرزندان پدر و مادر خود را اطاعت کنید که این کار درستی است زیرا خداوند اختیار زندگی شما را به دست ایشان سپرده است.
نخستین حکم از ده فرمان که با وعده همراه است این است که پدر و مادر خود را احترام نما. و وعده‌ای که خدا داده این است که اگر احترام پدر و مادر خود را نگاه دارید عمری طولانی و با سعادتخواهید داشت. همو در جای دیگر می‌نویسدای فرزندان مطیع پدر و مادر خود باشید؛ زیرا این خداوند را خشنودمی‌سازد.
احترام به مادر در قرآن
در آیات کریمه قرآن قریب به ۱۰ آیه احترام به مادر و احسان به او را مطرح کرده است که نیمی از آنها بعد از مسئله توحید به نیکی به والدین سفارش می‌کند و این همه نمایانگر اهمیت فوق العاده موضوع از دیدگاه قرآن است.
خداوند در آیه 23 سوره اسراء می‌فرماید: و پروردگار تو مقرر کرد که جز او را مپرستید و به پدر و مادر [خود] احسان کنید. اگر یکی از آن دو یا هر دو در کنار تو به سال خوردگی رسیدند به آنها حتی اف مگو و به آنان پرخاش مکن و با آنها سخنیشایسته بگوی.
در تفسیر این آیه آمده است: معلوم می‌شود احسان به پدر و مادر، بعد از مسئله توحید از مهمترین واجبات است؛ هم چنان که عقوق بعد از شرک ورزیدن به خدا از مهمترین گناهان کبیره است و به همین جهت این مسئله را بعد از توحید و قبل از سایر احکام بر شمرده و این نکته را در موارد متعددی به همین ترتیب به کار بسته است. سپس می‌افزاید: آیه شریفه بر وجوب احترام به پدر و مادر رعایت کامل در معاشرت و سخن گفتن با ایشان در همه حال تصریح می‌کند. گفتنی است این احترام و احسان در صورتی که پدر و مادر احساس وظیفه کنند و به و با امانتهای الهی (فرزندان به نحو شایسته رفتار نمایند به مراتب مورد تأکید و سفارش بیشتری است.
در ادامه آیه پیشین خداوند سفارش می‌کند: و از سر مهربانی بال فروتنی بر آنان بگستر و بگو پروردگارا! آن دو را رحمت کن چنان که مرا در خردی پروردند.
بدین ترتیب، خداوند به تواضع در برابر والدین و تکریم آنان توصیه فرموده و به انسان یادآوری کرده است که موقع تکریم والدین به کودکی خود و چگونگی برخورد آنان با خود بیندیش و از خدا برایشان تقاضای رحمت کن تعبیر خُفض جناح کنایه از مبالغه در تواضع و خضوع قولی و عملی می‌باشد؛ به این معنا که انسان باید در معاشرت و گفت و گو با پدر و مادر طوری روبه رو شود که آنها تواضع و خضوع او را احساس کنند و بفهمند که او خود را در برابر ایشان خوار کرده‌ای…
سفارش مضاعف در نیکی به مادر
نقش مادری، زن نقشی است که هم سازنده روح کودک و در نهایت سازندۀ اجتماع می‌باشد و نباید این نقش در مقابل سایر نقشهای اجتماعی دیگر کم رنگ شود.
در روایات در مورد احترام و نیکی به مادر سفارش مضاعف شده است.از ابی عبدالله روایت شده که فرمود مردی نزد پیامبر آمد و گفت: یا رسول الله به چه کسی نیکی کنم؟! فرمود: به مادرت، گفت: پس از او به چه کسی نیکی کنم؟ فرمود به مادرت، گفت: پس از او به چه کسی؟ فرمود به، مادرت گفت پس از او به چه کسی؟ فرمود: پدرت. در تعالیم اسلامی آنگاه که از حقوق والدین سخن به میان می‌آید مادر از جایگاه برتری برخوردار است. رسول گرامی اسلام می‌فرماید: إذا کنتَ فی صَلاهِ التَّطوُّع، فَإِنْ دَعَاکَ وَالدُّکَ فَلَا تَقْطَعُهَا، وَإِنْ دَعَتْکَ والِدَتکَ فَاقْطَعْها اگر در نماز نافله هستی و پدرت تو را صدا کرد، نماز را بر هم نزن؛ اما اگر مادر تو را صدا زد، آن را برهم زن.
تکریم زن در جایگاه فرزندی
نگرش اسلام در مورد شخصیت زن به مادر یا همسر محدودنمی‌شود و قداست او در موقعیت دختری و عضوی از اعضایخانواده نیز باید محفوظ بماند.نگاه اسلام در این باب متعالی و فراتر از دیگر دیدگاه‌های غالب است . داستان زن عمران و نذر او در، قرآن گواه روشنی بر اینفَتقَبَّلَها رَبُّها بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَأَنْبَتَهَا نَباتاً حَسَناً پس پروردگارش وی [مریم] را با حسن قبول پذیرا شد و او را نیکوبار آورد.
با این پذیرش در حقیقت خط بطلانی بر برتری پسر بر دختر کشیده شده است.
راوی (سعید لحمی) می‌گوید یکی از اصحاب صاحب نوزاد دختری شد، نزد امام صادق رفت امام او را ناراضی دید، فرمود اگر خداوند به تو پیغام دهد که دوست داری من برایت برگزینم یا تو انتخاب کنی چه خواهی گفت؟ گفت می‌گویم خدایا تو برایم انتخاب کن. امام فرمود او برای تو دختر اختیار فرموده است. آنگاه فرمود: غلامی را که هم سفر موسی (خضر) کشت و در قرآن فرموده است پس اراده کردیم که پروردگارشان پدر و مادر را عوض بدهد، ایشان را از آن غلام فرد بهتری از حیث نسل و از نظرترحم و پیوستگی فرمود که از نسل او هفتاد پیامبر به دنیا آمد. سپس فرمود: به عوض آن غلام خداوند دختری به ایشان عطا کرد.
پیامبر می‌فرماید: خداوند بر زنان بیشتر از مردان مهربان است. از این رو در روایات اسلامی تولد دختر به عنوان گشوده شدن ناودان رحمت الهی معرفی شده است. در حدیثی آمده است وقتی به پیامبر خبردادند خداوند دختری به او عطا کرده، نگاه حضرت به صورت اصحابش افتاد آثار ناخشنودی را در چهره آنان ملاحظه فرمود؛ سپس فرمود: ما لَکُم؟ رَیحَانَهٌ أَشُمُهَا وَ رِزْقُهَا عَلَى اللهِ عَزَّ وجل: این چه حالتی است که در شما می‌بینم؟ خداوند گلی به من داده؛ آن را می‌بویم و اگر نگران روزی او هستید ] روزی‌اش با خداست.
هم چنین نقل شده است: عَنْ أَبِی عَبْدِ الله: قالَ: البَناتُ حَسَناتٌ وَ الْبَنوُنَ نِعْمَهٌ، وَإِنَّمَا یُتَابُ عَلَى الْحَسَناتِ ویُسْأَلُ عَنِ النِّعْمَهِ: امام صادق فرمود: دختران حسنات‌اند و پسران نعمت. جز این نیست که ثواب به دنبال حسنات است؛ ولی از نعمت پرسش می‌شود که آیا شکر آن را گفته‌اند یا نه؟
در کلام دیگری رسول گرامی اسلام دختر را تحفه‌ای ارزشمند معرفی می‌کند نِعْمَ الْوُلدُ الْبَنَاتُ، مُلْطِفاتٌ مُجْهِزاتٌ مُونِسَاتٌ مُفْلیات؟ چه فرزندان خوبی‌اند! دختران هم با محبت اند، هم کمک کارند و هم مونس هستند و هم پاک و پاک کننده.
قیس نزد رسول خدا آمده و اعتراف می‌کند جهل و نادانی بسیاری از پدران را بر آن داشت تا به دست خویش دخترانشان را زنده به گور کنند؛ من نیز چنین کردم و آنگاه به تفصیل ماجرای تکان دهندۀ زنده به گور کردن دخترانش را بازگو کرد. حضرت در حالی که اشک حزن از دیده‌های مبارک فرو می‌ریخت، فرمود: مَن لا یَرْحَمْ لا یُرْحَم؛ آن که رحم نکند بر او رحم نشود.