اثرات سازنده سکوت از دیدگاه آیات و روایات

روایاتی که در مدح و ستایش سکوت به عنوان ارزش اخلاقی ذکر شده و نیز اخباری که مایه هائی ارزشمند برای سکوت برشمرده، حکایت روشنی از اثرات مثبت سکوت دارند.

۱- حفظ هیبت انسان

سکوت هیبت انسان را حفظ می کند و او را از طعن ها و ایرادها محفوظ می دارد، تعبیری که حضرت امیر علیه السلام در این رابطه دارند بسیار زیباست.

«المرءُ مَخْبُوءٌ تَحْتَ لِسانِهِ»[۱]

انسان در زیر زبان خود مخفی است و تا سخن نگوید آشکار نشود.

تا انسان حرفی نزند، ماهیت وی همچنان در هاله ای از ابهام قرار دارد و خصوصیات او آشکار نمی شود امّا با اولین سخنش، لهجه وی شناسائی می شود و به تدریج میزان ادب اجتماعی، نزاکت فردی، علم و دانش و… عیان می گردد.

تا مرد سخن نگفته باشد

عیب و هنرش نهفته باشد
حضرت امیر علیه السلام نیز می فرمایند: کثرت سکوت برای انسان هیبت می سازد.

«بِکثْرَهِ الصَّمْتِ تَکونُ الهَیبَهُ»[۲]

کثرت سکوت، موجب ابهت است.

۲- زیور علم

سخن زیاد نشانه جهل است و آنکه عالم تر است کم سخن تر است، انسانی که ظرفیت و حلم او اندک است دانش اندک خود را پیوسته بیان می دارد و بدین وسیله برای خود در پی کسب وجهه می باشد، امّا کسی که بسیاری از معلومات را در خود جای داده است، علم و حلم را مقرون هم ساخته و جز به هنگام ضرورت و به قدر ضرورت چیزی نمی گوید.

مَثل این دو کس، مَثل کوزه ای است که اگر قطره آبی داشته باشد صدای خود را به همه می رساند ولی کوزه پر آب ساکت و آرام می باشد. و یا جیبی که چند سکه پول در خود جای داده، مقدار ارزش خود را به همه اعلام می دارد ولی جیب پر از اسکناس هرگز خودنمائی نمی کند.

قال علی علیه السلام:

«الصَّمْتُ زَینُ الْعِلْمِ وَ عُنْوانُ الْحِلْمِ»[۳]

خاموشی آرایش و زینت علم و نشانه بردباری و حلم است.

۳- سلامتی و حفظ نفس

بسیاری از نزاع ها و کدورتها، جنگها و خونریزی ها از زبان ناشی می شود تا آنجا که مثل شده است: «زبان سرخ، سر سبز می دهد بر باد»

این مثل ترجمه ای است برای فرمایش مولای بیان امام علی علیه السلام که فرموده اند:

«کمْ مِنْ دَمٍ سَفَکهُ فَمٌ»[۴]

چه بسا خونی که باز شدن دهانی آن را ریخت.

هر که را تیغ زبان نیست بفرمان

عاقبت کشته شمشیر زبان می گردد
کمتر کسی است که این اثر از آثار سکوت را لمس نکرده باشد و لذا محتاج به توضیح نبوده و صرفاً به ذکر چند روایت از مولای متقیان حضرت امیر علیه السلام اشاره می شود.

«انْ کانَ فِی الْکلامِ بَلاغَهٌ، فَفِی الصَّمْتِ السَّلامَهُ مِنَ العِثارِ»[۵]

اگر در سخن، بلاغت و شیوائی نهفته شده است. در خاموشی سلامتی از لغزش واقع شده است.

«الْزِمِ الصَّمْتَ فَادْنی نَفْعِهِ السَّلامَهُ»[۶]

همیشه خاموش باش که کمترین فایده آن سلامتی است.

و این روایت کوتاه خلاصه ای است از همه گفته ها:

«اصْمُتْ تَسْلَمُ»[۷]

خاموش باش، سالم می مانی.

۴- عدم احتیاج به عذر خواهی

پرگو و پرحرف در لابلای کلماتش سخنانی هرز صادر می شود و او برای حفظ موقعیت آینده خود مجبور به عذرخواهی و طلب بخشش می شود چه اینکه اگر چنین نکند بدتر از پیش از چشمها می افتد و اعتماد نسبی دیگران را نسبت به خود از دست می دهد.

لذا وی هر لحظه در جستجوی بهانه ای و یافتن راهی برای بیان شیوه عذرخواهی خود است، ولی کسی که زبان خود را یله و رها ننموده و در کنترل خویش دارد طبیعتاً کمتر در پی تدارک اسباب و مؤنه عذرخواهی می شود.

قال علی علیه السلام:

«الصَّمْتُ یکسیک الْوَقارَ وَ یکفیک مَؤُنَهَ الْاعْتِذارِ»[۸]

خاموشی، لباس وقار بر تو می پوشاند و سختی عذرخواهی را از تو برمی دارد.

۵- طرد شیطان

زبان عامل بسیاری از انواع مختلف گناهان است و لذا وسیله ای خوب برای رسیدن ابلیس به مطامع خود می باشد. و سکوت در خلاف این جهت حرکت کرده و لذا موجب توقف و طرد ابلیس می شود.

قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله:

«عَلَیک بِطُولِ الصَّمْتِ فَانَّهُ مَطْرَدَهٌ لِلشَّیطان وَ عَوْنٌ لَک عَلی امْرِ دینِک»[۹]

بر تو باد سکوت زیاد که موجب طرد شیطان و باعث یاری دین تو می باشد.

۶- افزایش بصیرت

از مهمترین آثار سکوت باز شدن چشم دل است، سکوت موجب مصونیت از بسیاری از معاصی می شود، علایق انسان را می کاهد، حلم او را بالا می برد و شیطان را از او دور می کند. تحققّ این حالات، از انسان موجودی الهی می سازد، قدرت روحانی آدمی را تقویت بخشیده و دیده دل او را، و گوش دل او را، و زبان دل او را باز می کند. او در این حالت چیزی می بیند که دیگران نمی بینند و چیزی می شنود که دیگران نمی شنوند و هنگام ضرورت چیزی می گوید که دیگران از بیان آن عاجزند.

قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله:

«لَوْلا تَکثیرٌ فی کلامِکمْ وَ تَمْریجٌ فی قُلُوبِکمْ لَرَءَیتُمْ ما اری وَ لَسَمِعْتُمْ ما اسْمَعُ»[۱۰]

اگر زیادگوئی شما و اختلاط قلوب شما نبود، هر آنچه که ما می دیدیم و می شنیدیم، شما می دیدید و می شنیدید.

پی نوشت ها:
[۱] نهج البلاغه- حکمت ۱۴۰ به ترتیب فیض و ۱۴۸ به ترتیب صبحى.
[۲] نهج البلاغه- حکمت ۲۱۵ به ترتیب فیض و ۲۲۴ به ترتیب صبحى.
[۳] غرر الحکم.
[۴] غررالحکم.
[۵] غرر الحکم.
[۶] غرر الحکم.
[۷] غرر الحکم.
[۸] غرر الحکم.
[۹] بحار الانوار- جلد ۷۱- صفحه ۲۷۹.
[۱۰] در شرح أصول الکافی ملا صدرا، این روایت اینچنین آمده: لو لا تزیید فى حدیثکم و تمزیج فى قلوبکم لرأیتم ما ارى و لسمعتم ما اسمع (حوزه نت)