شناخت استراتژی های جهانی پیشگیری از اعتیاد
برای برنامه ریزی راههای موثر در پیشگیری از اعتیاد، ابتدا باید علل و عوامل موثر در شروع مصرف و اعتیاد به مواد را در نوجوانان و جوانان شناخت. عوامل ژنتیکی، شخصیتی، پسیکوپاتولوژیک،فارماکولوژیک، خانوادگی، محیطی و اجتماعی همگی دراتیولوژی سوء مصرف و اعتیاد موثر هستند و عوامل متعدد درمقابل بایکدیگر به سوء مصرف و سپس اعتیاد منجر می‌گردند.
برای انتخاب و به کارگیری مناسب استراتژی‌ها، دانستن نیازها و مشکلات و پتانسیل‌ها و توانائی‌های اجتماعی ضروری است. اجرای هربرنامه پیشگیری به شناخت دقیق منطقه،بررسی کامل وضعیت بهداشتی و روان شناختی و بررسی‌های همه گیرشناسی بستگی دارد تا به این وسیله عوامل موثر بر مصرف مواد آشکار شود. به عنوان مثال، باید شایع ترین نوع ماده مصرف و گروه سنی افراد در معرض خطر، موقعیت‌ها و محلهای مصرف، باورهای نادرست وعوامل مخاطره آمیز، امکانات و منابع موجود را شناخت و براساس آن مدل فعالیتهای پیشگیری را تعیین نمود. تحقیقات نشان داده اند که نمی‌توان یک روش واحد را به عنوان بهترین روش برای همه افراد و گروه‌ها انتخاب نمود. بهره گیری از استراتژیهای مختلف برای تاثیر برشیوع اعتیاد ضروری است زیرا عوامل متفاوتی در ایجاد اعتیاد موثرند.
مهمترین استراتژهای پیشگیری از اعتیاد که درجهان از آنها استفاده می‌شود عبارتند از :
۱- آگاه سازی افراد در مورد خطرات و مضرات مواد
۲- افزایش مهارتهای زندگی مانند مهارت تصمیم گیری، حل مسأله، ارتباطات اجتماعی
۳- تقویت فعالیتهای جایگزین به جای مواد برای ارضای نیازهای روانی اجتماعی نوجوانان وجوانان
۴- مشاوره و مداخله حین بحران، دربحران‌های مختلف در طول زندگی
۵- ارتقاء فرهنگی و مذهبی
۶- تقویت قوانین و مقررات مبارزه با مواد
۷- درمان معتادان برای جلوگیری از سرایت اعتیاد
استراتژیهای فوق در قالب فعالیتهای زیر مورد بحث قرار می‌گیرند:
۱- فعالیتهای متمرکز برفرد
۲- فعالیتهای متمرکز برآموزش و آگاه سازی والدین
۳- فعالیتهای متمرکز برمعلمان ومدرسه
۴- فعالیتهای پیشگیری بااستفاده از رسانه‌ها
۵- فعالیتهای پیشگیری از طریق محلهای کار و مکان‌های تجمع
۶- فعالیتهای پیشگیری با استفاده از شبکه مراقبت‌های بهداشتی اولیه
۷- وضع واجرای قوانین و مقررات
فعالیتهای متمرکز برفرد
مخاطره آمیز ترین دوران زندگی از نظر ابتلا به سوء مصرف مواد، دوره ی بلوغ و نوجوانی است. فرایند بلوغ یکی از بحرانی ترین دوره‌های زندگی هر فرد می‌باشد به طوری که این دوران، دوران طوفان و فشار خوانده شده است. باظهور بلوغ، مرحله نوجوانی آغاز می‌شود. نوجوانی دوره انتقال (Transition) است. دوره ای که فرد قبل از این که خود را بیابد دچار اختلال یا اغتشاش در نقش خود (Role Confusion) و بحران هویت (Identity Crisis) می‌گردد. فردی که قبل از این به عنوان کودک به خوبی ایفای نقش می‌کرد، دربرخی از ابعاد تلاش می‌نماید نقش یک فرد بالغ را ایفا نماید. دراین دوره نوجوان در وضعیتی بین دو مرحله کودکی و بزرگسالی قرار گرفته و زیرفشار و انتظارات این وضعیت قرار دارد.
ازطرف دیگر، تغییرات سریع جسمانی نوجوان سبب می‌شود تا احساس نامتناسب بودن نماید. این تغییرات فیزیکی منجر به اختلال تصویر فرد از خود (self image) می‌شود. این تصویرذهنی با تصویری که فرد ازخود در آئینه می‌بیند متفاوت است وشامل درک فرد از وضعیت جسمانی خود می‌باشد.
بنابراین، تحول بلوغ و نوجوانی، تصویرذهنی نوجوان از جسم و هویت شخصی اش را تهدید می‌کند. نوجوان، در نظر گرفتن تجربیات گذشته وقبول تحولات بلوغ، هویت خویش را از نو بازسازی می‌کند. حتی مخالفت وستیز نوجوان باوالدین و عصیان دربرابر ارزش‌ها و قدرت‌ها ودخالت‌های دیگران، برای تثبیت هویت وجدا نمودن هویت خویش از سایرین است.
این عوامل یعنی اغتشاش نقش و نیاز به ایفای نقش به عنوان یک فرد بالغ، اختلال در تصویر فرد از خود و نیاز به پذیرفته شدن از طرف دوستان و استقلال،نوجوان را به رفتارهائی مانند سیگار کشیدن یاسوی مصرف مواد دیگر سوق می‌دهد.
استراتژی‌هایی که اطلاعات،نگرش‌ها و رفتار کودکان و نوجوانان در مورد مواد و مهارتهای تطابقی و اجتمای و نیازهای آنان را مورد هدف قرار می‌دهند، درحقیقت شایع ترین روش‌های پیشگیری هستند.
الف ـ دادن اطلاعات در مورد مضرات مصرف مواد:
این برنامه براین باور استوار است که مصرف مواد به دلیل فقدان آگاهی صحیح از زیان‌های مصرف مواد صورت می‌گیرد. اگر چه مطالعات نشان داده اند که استفاده از این روش به تنهایی تاثیر چندانی درکاهش اعتیاد ندارد، با این حال می‌بایست همواره به عنوان یکی از ( راههای اصلی مداخله دربرنامه‌های جامع پیشگیری، مورد استفاده قرار گیرد.)
ب ـ تاثیر برارزش‌ها و نگرش‌ها ( تغییر نگرش‌های مثبت و تثبیت نگرش‌های منفی نسبت به مصرف مواد مخدر:
نگرش‌ها (attitudes) عبارتند از باورهای فرد درمورد نتیجه و عاقبت هرکار و ارزشی که فرد برای این نتیجه قایل است. نگرش‌ها دلایل منطقی بروز رفتارهای هر فرد خاص می‌باشند. بدیهی است که قبل از شروع فعالیتهای پیشگیری، مطالعه وشناخت باورها و نورم‌های هراجتماع اهمیت بسیاری دارد. مطالعات ثابت کرده اند که افرادی که نسبت به مواد نگرش‌ها و باورهای مثبت دارند احتمال مصرف و اعتیادشان بیشتر از کسانی است که نگرش‌های خنثی یا منفی دارند. لیکن تغییر یاایجاد نگرش‌هایی که به طور طولانی باقی بمانند کارآسانی نیست. تقویت نگرش‌های منفی یا تغییرنگرش‌ها از خنثی به منفی آسانتر از تغییرنگرش مثبت به منفی است.
متاسفانه اغلب برنامه‌های آگاه سازی از مدارس شروع می‌شوند درحالی که کودکان را باید از سنین کوچکتر که هنوز باورهایشان به طور کامل شکل نگرفته است مورد هدف قرا داد. نگرش‌ها و ارزش‌هایی که برپیشگیری از سوء مصرف مواد موثرند عبارتند از:
ـ ارزش‌های مذهبی
ـ اولویت دادن به ارزش‌های اجتماعی (Social values) به جای ارزش‌های شخصی و فردی (personal values)
ـ ارزش حس مسئولیت فردی
ـ ارزش سلامت فردی
ـ هرمصرفی ممکن است منجر به اعتیاد شود.
ـ عادی نبودن مصرف مواد
ـ استفاده از ارزش دادن نوجوانان به ظاهر خود و پذیرفته شدن از طرف دیگران
ـ قابل اعتماد نبودن افراد معتاد
پ ـ آموزش مهارتهای اجتماعی و تطابق با استرس‌ها
مهارتهای اجتماعی یعنی «توانایی انطباق کافی در روابط بین فردی». این روش برتئوری یادگیری اجتماعی (social learning Theory) استوار است. براساس این تئوری، یادگیری اجتماعی باتقویت‌های مثبت و منفی که فرد در نتیجه رفتار خود کسب می‌کند و مشاهده رفتار دیگران و عواقب آن شکل می‌گیرد. به تدریج فرد توانایی پیش بینی عواقب رفتار خود و نگرش دیگران را در مورد رفتار خود کسب می‌نماید. این توانایی موجب تنظیم رفتار و درونی کردن تشویق‌ها و تنبیه‌ها و درنتیجه تغییر آن می‌شود. مطالعات مختلف نشان داده اند که آموزش مهارتهای اجتماعی میزان سوء مصرف مواد ورفتارهای وابسته به آن مانند پرخاشگری، انزوا، فرار از مدرسه وخانه و سرقت را کاهش می‌دهد. برخی از مهارتهای اجتماعی که کسب آن در پیشگیری از اعتیاد اهمیت دارد عبارتند از:
مهارتهای ارتباطی (Communication skills)، توانایی اظهار نظر (assertiveness) توانائی مخالفت ورد کردن (rehearsal and resistance skills).
بهترین روش برای آموزش مهارتهای اجتماعی استفاده ازتکنیک modeling می‌باشد که مبتنی بر تئوری یادگیری اجتماعی است.
ت ـ آموزش مقاومت در مقابل فشارهای دوستان:
ارتباط و دوستی با همسالانی که مبتلا به سوئ مصرف مواد هستند،عامل مستعد کننده قوی برای ابتلای نوجوانان به اعتیاد می‌باشد. طبق نتایج حاصل از تحقیقات در بیش از ۶۰ درصد موارد،اولین مصرف باتعارف دوستان و همسالان صورت می‌گیرد. به خصوص همسالان درشروع مصرف سیگار و حشیش بسیار موثرند. برای خنثی نمودن تاثیرنگرش‌ها و فشارهای دوستان، از آموزش مقاومت در مقابل فشار دوستان استفاده می‌شود. درحال حاضر، استفاده از این روش بسیار متداول شده است، وهمراه با روش ایجاد نگرش منفی نسبت به مواد به کار می‌رود. مطالعات نشان داده اند که استفاده ی هم زمان از این دو روش میزان بروز سوء مصرف مواد را کاهش داده و سن اولین مصرف را نیز به تاخیر می‌اندازد. با این روش، به کودکان و نوجوانان می‌آموزیم که چگونه و با چه پاسخ‌هایا رفتارهایی خود را از موقعیت‌های ناراحت کننده ای که در اثر فشار دیگران به وجود می‌آید،رها نمایند.
ث ـ شناسائی افراد در معرض خطر و اقدامات لازم:
عوامل شخصیتی مختلفی بامصرف مواد در نوجوانان ارتباط دارند. از این میان، بروز برخی از صفات بیشتر نشان دهنده احتمال اعتیاد فرد در آینده هستند وبه طور کلی فردی را تصویر می‌کشد که با ارزش‌ها یا ساختارهای اجتماعی (مانند خانواده، مدرسه، مذهب) پیوندی ندارد. این صفات عبارتنداز: کمبود اعتماد به نفس،طغیان گری،عدم پذیرش ارزش‌های سنتی، تمایل شدید به کسب هیجان،تمایل شدید به انحراف،مقاومت درمقابل قدرت، نیاز به شدید استقلال، احساس عدم کنترل بر زندگی خود. علاوه برموارد فوق شواهد مختلفی از استعداد ارثی ابتلا به اعتیاد وجود دارد.
برخی از اوقات فرد هنگام روبرو شدن با استرس‌های گوناگون درمعرض خطر قرار می‌گیرند.
انواع استرس‌ها عبارتند از :
ـ حوادث مهم زندگی
ـ مشکلات روزمره
ج ـ ارضای نیازهای اجتماعی و روانی نوجوانان
چ- الگوبخشی و آموزش از طریق همسالان
فعالیتهای پیشگیری متمرکز بر آموزش و آگاه سازی والدین
کودکان بیش از همه از والدین خود تاثیر می‌پذیرند. آگاه سازی والدین یکی از مهم ترین بخش‌های موثر در هر برنامه پیشگیری از اعتیاد می‌باشد. برخلاف نوجوانان که معمولاً شیوع مصرف را بیش از حد واقعی آن فرض می‌کنند، مطالعات مختلف نشان داده‌اند که همواره والدین میزان شیوع سوء مصرف مواد را کمتر از میزان و اقعی آن تخمین می‌زنند و درنتیجه خطر آن را نیز احساس نمی‌کنند و اغلب باور ندارند که این مشکل برای فرزندان آنها نیز ممکن است پیش بیاید.
درابتدا والدین باید از خطر اعتیاد آگاه شده و در مورد پیشگیری از آن احساس مسئولیت نمایند.
این آگاه سازی می‌بایست به طور مکرر از راههای مختلف مانند خواندن کتاب، جزوه، روزنامه، شرکت در جلسات مشاوره، سمینار، پیوستن به تشکیلات والدین انجام شود. آگاه سازی والدین شامل ابعاد مختلف می‌باشد که به آنها اشاره می‌شود:
الف ـ آموزش اطلاعات لازم در مورد مواد
ب ـ افزایش مهارت لازم برای ساختن پیوندهای قوی خانوادگی
ـ برقراری ارتباط صمیمانه با کودکان
ـ بالابردن اعتماد به نفس
ـ ایجاد سیستم ارزشی قوی
پ ـ وضع مقررات واضح درخانواده
ت ـ آموزش الگوی خوب بودن
ث ـ تشویق فعالیتهای سالم و خلاق
ج ـ ترغیب تشکیلات و الدین
اجرای فعالیتهای پیشگیری از طریق مدرسه ومعلمان
ساختار مدرسه دربرنامه‌های وسیع پیشگیری سهم به سزائی دارد. هزینه ملاحظاتی که از طریق مدرسه صورت می‌گیرند نسبتاً کمتر است. همراهی مدرسه در برنامه‌های جامع اجتماعی موجب می‌شود تا پیام‌ها، ارزش‌ها و نگرش‌های واحدی به نوجوانان منتقل شود. هنگامی که از ساختار مدرسه درعملیات پیشگیری استفاده می‌شود، نمی‌توان تنها افرادی را که بیشتر درمعرض خطر هستند (مانند کسانی که دارای صفات شخصیتی مستعد کننده می‌باشند) تحت پوشش قرار داد، زیرا این خطر وجود دارد که به آنان مارک «داشتن پتانسیل اعتیاد» زده شده و این پیام به فرد داده شود که «در آینده معتاد خواهی شد.»
الف ـ دخالت دادن والدین به روش‌های زیر:
ـ برگزاری جلساتی برای آگاه کردن والدین از خطر مواد و دادن آموزش‌های لازم
ـ دادن جزوه‌ها یابروشورهای آموزشی به والدین
ـ ترغیب والدین به شرکت در تشکیلات والدین از طریق انجمن اولیاء و مربیان برای ایفای نقش‌های فعال تر
ب ـ برگزاری دوره‌های آموزشی یا روش‌های تغییر نگرش دانش آموزان
پ ـ وضع مقررات واضح دررابطه با مواد
ت ـ ایجاد امکانات مشاوره ودرمان
ث ـ آگاه سازی معلمان
ج ـ اصلاح روش تدریس و برخورد بادانش آموزان
چ ـ آموزش مهارتهای ارجاع دادن
ح ـ استفاده از معلمان برای آموزش اطلاعات
فعالیت های پیشگیری با استفاده از رسانه‌ها
رسانه‌ها در شکل دادن و تقویت هنجارهای اجتماعی بسیار اهمیت دارند. از این میان،رادیو و تلویزیون نفوذ بیشتری دارند ولی نقش روزنامه‌ها و مجلات، پوسترها و آگهی‌های تبلیغاتی را در ایجاد نگرش‌ها و ارزش‌ها نباید نادیده گرفت. برنامه‌های پیشگیری که از ساختار رسانه‌ها استفاده می‌کنند، هنگامی موفقیت بیشتری خواهند داشت که با استراتژیهای دیگر همراه شوند، زیرا مطالعاتی که بر تاثیر رسانه‌ها شده، نشان داده اند که اگرچه رسانه‌ها موجب افزایش آگاهی جمعیت هدف می‌شوند، اما به تنهائی نمی‌توانند تغییر محسوسی در رفتار آنان ایجاد نمایند.
روش‌هایی که در رسانه‌های مد نظر قرار می‌گیرند عبارتند از:
الف ـ ارتباط با نویسندگان و کارگردانان
ب ـ استفاده از چهره‌های محبوب در رسانه‌ها
پ ـ استفاده از معتادان آسیب دیده در رسانه‌ها
ت ـ استفاده از سایر روش‌های مکمل مانند جلسات بحث، نقد و تبادل نظر درمورد محتوای فیلم‌های نمایش داده شده و..
اجرای فعالیتهای پیشگیری از طریق محلهای کار و مکان‌های تجمع
سوء‌مصرف مواد، دربعضی از شاغلین و برخی از مکان‌های اشتغال شایع تر است، به همین دلیل،بازدهی کار و سلامت کارکنان در معرض خطر قرار می‌گیرد. مکان‌هایی که کارکنان آن را جوانان تشکیل می‌دهند( سرباز خانه‌ها، کارخانه‌ها، دانشگاهها و واحدهای حمل ونقل) و فرایند کار با استرس بیشتری همراه است، مکان‌های مخاطره آمیزی هستند که به توجه بیشتری نیاز داشته و در اولویت قرار دارند. استراتژیهای پیشگیری از طریق محل کار عبارتند از:
الف ـ آگاه سازی مدیران،مسئولان و کارفرمایان
ب ـ ایجاد امکانات مشاوره و درمان
پ ـ وضع واجرای قوانین مربوط به سوء مصرف، حمل یا فروش مواد
ت ـ آموزش و تقویت بهداشت عمومی
برنامه ریزی پیشگیری از اعتیاد
مراحل تدوین یک برنامه پیشگیری از اعتیاد عبارتند از :
۱- سنجش نیازها (Needs assessment)
۲- تعیین اهداف کلی پیشگیری (Development of goals)
۳- تعیین اهداف عینی (Development of resources)
۴- شناسایی منابع مورد نیاز (Identification of resources)
۵- شناسایی منابع مالی موجود (Identification of existing funding resources)
۶- مشخص نمودن وظایف مدیریت و راهبری (Assignment of leadership tasks)
۷- اقدام (Implementation)
۸ -ارزیابی (Evaluation)
۹- بازبینی برنامه (program revision)