نکوهش تملق و چاپلوسی از نگاه آیات و روایات

تمجید و تقدیس دیگران به واسطه افعال و خلقیات نیکشان لازمه اخلاق اسلامی و نوعی شکرگزاری از آفریده های خداوند است.

«لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یفْرَحُونَ بِما أَتَوْا وَ یحِبُّونَ أَنْ یحْمَدُوا بِما لَمْ یفْعَلُوا فَلا تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفازَهٍ مِنَ الْعَذابِ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ».[۱]
[خیال نکن کسانی که از اعمال زشت خود خوشحال می شوند و دوست دارند در برابر کار نیک انجام ناگرفته ستایش شوند، از عذاب الهی معاف هستند، بلکه برای آنان عذابی دردناک هست.]

تمجید و تقدیس دیگران به واسطه افعال و خلقیات نیکشان لازمه اخلاق اسلامی و نوعی شکرگزاری از آفریده های خداوند است.

قال علی علیه السلام:
«رُبَّما اسْتَحْلَی النَّاسُ الثَّناءَ بَعْدَ الْبَلاءِ»[۲]
[چه بسا مردم ستایش کسی را بخاطر تلاشها و زحمتهایش شایسته می دانند.]

این احترامها هر چند بر تواضع آدمی می افزاید ولی نباید از حد خود بگذرد و تملّق نام گیرد.

قال علی علیه السلام:
«اذا مَدَحْتَ فَاخْتَصِرْ»[۳]
[اگر مدح کردی، سخن کوتاه کن.]

کما اینکه اگر شخصی را به واسطه عمل ناشایست یا سخن ناپسند مورد مذمت قرار دادید، تعدّی از حد مورد نیاز شایسته نیست و لازم است همواره جائی برای آشتی باز بماند.

«اذا ذَمَمْتَ فَاقْتَصِرْ»[۴]
[اگر کسی یا چیزی را مذمّت کردی آن رابه درازا مکشان.]

احترام بیشتر از حد جواز، و خضوع و خشوع بیش از حد معمول برای کسی، خلق اسلامی شمرده نمی شود و دو منشاء ناپسند دارد که عبارتند از: سفاهت و کم خردی یا فرصت طلبی و منفعت خواهی.

انسانی که بیش از حد از کسی مدح می کند و یا او را مذمت می نماید، عاقل نیست، او سفیه و احمق است.

«اکبَرُ الْحُمْقِ الْاغْراقُ فِی الْمَدْحِ وَ الذَّمِّ»[۵]
[بالاترین احمقیها، مبالغه در مدح و ذم است.]

وی در پی رسیدن به منافع خویش است و لذا صفت مداحی، وصف قریب فرصت طلبانی است که همواره، باصطلاح «نان به نرخ روز می خورند» و گاهی با عمرو و گاهی با زید می جوشند، کسانی که گاه خبث باطنی، آنها را فرمان به جدال و خصومت می دهد و گاه به تملق و مداحی وادار می کند، نزد آنان هدف، وسیله را توجیه می کند، آنچه برای آنها مهم است رسیدن به منفعت پیش بینی شده آنهاست و نه هیچ چیز دیگر.

قال علی علیه السلام:
«احْتَرَسُوا مِنْ سَوْرَهِ الْاطْراءِ وَ الْمَدْحِ فَانَّ لَهُما ریحاً خَبیثاً فِی الْقَلْبِ»[۶]
[از شراره تملق و مداحی دوری گزینید که حاکی از بوی کثیف قلب مداحان و تملق گویان است.]

بنابراین مدح و ستایشی که اولّا للَّه صورت پذیرد و برای مطامع دیگر و امیال دنیوی نباشد و ثانیاً از حد خود نگذرد، مذموم شمرده نمی شود.

بلی، مدحی که از تعادل خارج شود، خلق اسلامی شمرده نمی شود.

قال علی علیه السلام:
«ایاک وَ الْمَلَقَ فَانَّهُ لَیسَ مِنْ خَلائِقِ الْایمانِ»[۷]
[از تملق بپرهیز که آن از اخلاق مؤمن نیست.]

و نیز می فرماید:
«لَیسَ الْمَلَقُ مِنْ خُلْقِ الْانْبِیاءِ»[۸]
[چاپلوسی از شیوه ها و خُلقیات انبیاء نبوده است.]

یک استثناء

قبل از پی گیری بحث، لازم به توضیح است که اهمیت علم و دانش و تعلیم و تعلّم بدان حد است که اگر یادگیری منوط به چاپلوسی و تملّق از معلّم بوده و به غیر آن راهی نباشد، چنین عملی جایز است، مشروط بر آنکه عواقب منفی تملّق در معلم بوجود نیاید.

قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله:
«لَیسَ مِنْ اخْلاقِ الْمُؤمِنِ الَّتمَلُّقُ وَ الَحَسدُ الّا فی طَلَبَ الْعِلْمِ»[۹]
[تملق و حسد خلق و خوی مؤمن نیست الّا در مورد طلب علم.]

پی نوشت ها:
[۱] آل عمران- ۱۸۸.
[۲] نهج البلاغه- خطبه ۲۰۷ به ترتیب فیض و ۲۱۶ به ترتیب صبحى.
[۳] غرر الحکم.
[۴] غرر الحکم.
[۵] غرر الحکم.
[۶] غرر الحکم.
[۷] غرر الحکم.
[۸] غرر الحکم.
[۹] مستدرک الوسایل- جلد ۹- صفحه ۱۸۱ و کنز العمال- ۲۹۳۶۴.