بررسی موانع اجتماعی عملیاتی شدن سبک زندگی اهل بیت(ع)
سبک زندگی، مبین بخشی از فرهنگ است که در جوامع امروزی، نقش مهمی در زندگی مردم دارد؛ زیرا با مسایل کلیدی و حساسی همچون هویت (تمایز) فردی و اجتماعی، فعلیت بخشیدن به قدرت تشخیص و انتخاب یا دست کم، ایجاد احساس ازادی عمل پیوند خورده است. ۱
آموزه های اهل بیت(ع)، سبک زندگی ویژه ای را بر اساس نگرش ها، باورها و رفتارهای دینی پیشنهاد می کند که میزان پایبندی به ان، سطح دینداری افراد جامعه را نشان می دهد. در واقع اهل بیت(ع) برای هدایت بشر، سبک خاصی از زندگی را تبیین کرده اند که سعادت او را تامین می کند. این سبک زندگی، همه عرصه های حیات بشر را در بر می گیرد. با توجه به گستردگی و عمق این سبک زندگی، عوامل متعددی می تواند مانع از عملیاتی شدن ان در جامعه شود. مهم ترین این عوامل، به حوزه سیاسی و اجتماعی برمیگردد که نوع و نظام حکومتی و تعامل ان با مردم، از موثرترین انهاست.
هر چند حکومت ها بسیار متفاوت و متعدد بوده اند، در جامعه شناسی کلان می توان استبداد را به عنوان یک ویژگی خاص دانست که در سطوح گوناگون سیاسی و اجتماعی بسیاری از جوامع اسلامی اثر گذاشته است.
چارچوب نظری
۱.بر اساس تعریفهای متفاوتی که از سبک زندگی ارایه شده است، مولفه های فراوانی می توان برای سبک زندگی معرفی کرد؛ مانند:
الف) الگوی مصرف (اموال)؛ شامل شیوه تغذیه و خودارایی، نوع مسکن، نوع وسایل نقلیه، تشریفات و تجملات.۲
ب) فعالیت ها؛ شامل عادت، شغل، گذراندن اوقات فراغت و الگوی استفاده از صنایع فرهنگی و تفریحی.۳
ج) نظام ارزشی و اخلاقی.۴
د) نظام ارتباطات اجتماعی.۵
- با توجه به اینکه عوامل تاریخی در شکل گیری ساختار اجتماعی موثرند و حکومت امروزی یک ملت در خلق و خوی نسل های اینده ان تاثیر می کند، تداوم نوع خاصی از حکومت بر شکلگیری و تثبیت سبک خاصی از زندگی موثر است.
در روایات نیز به تاثیر حکومت (نظام سیاسی) بر روابط اجتماعی (نظام اجتماعی) نیز توجه شده است. چنانکه شهرت یافته (الناس بملوکهم اشبه من ابایهم) و نیز (الناس بزمانهم اشبه من ابایهم) ۶ و نیز امده است: (الناس بملوکهم اشبه منهم بزمانهم)۷
۳.سبک زندگی اهل بیت(ع) از ویژگیهای کلی و عامی مانند جامعیت، توجه توامان به دنیا و اخرت و مبتنی بودن بر ایات قران برخوردار است. در واقع این سبک برخاسته از تعالیم این بزرگواران است.
این سبک زندگی در کنار توجه به روابط فرد با خود و خدا، روابط فرد با جامعه را نیز مد نظر قرار داده و با بیان تاثیر و تاثر این ارکان بر یکدیگر، سبک زندگی ای پویا و پایا را در جامعه ایجاد میکند. بر این اساس سبک زندگی برامده از تعالیم اهل بیت(ع) روحیه ای کاملا اجتماعی و در تعامل با جامعه را نشان میدهد.
آثار استبداد در تعارض با سبک زندگی اهل بیت(ع)
۱.آثار فردی
الف) کنشی
یک) روزمرگی؛ یکی از نکات مهم در سبک زندگی اهل بیت(ع) توجه به اینده و نوعی اینده نگری است. از این رو در روایات، از روزمرگی و نداشتن افکار و برنامه برای اینده، نهی شده است؛ چنان که پیامبر(ص) می فرماید: (مَنِ اسْتَوی یوْماهُ فَهُوَ مَغْبُونٌ؛ هر کس دو روزش یکسان باشد، ضرر کرده است)۸
در مقابل این سبک زندگی که اینده نگری، شادابی و نشاط را در حرکت رو به جلو به جامعه تزریق می کند، حکومت استبدادی، جامعه را به روزمرگی دچار می سازد که در ان وجه، زندگی انسان در قلمرو تولید و باز تولید فردی، انی و روزانه است.
دو) تجاوزگری و خشونت؛ در روایات، از تجاوز و ستمگری، به شدت نهی شده است.۹ از امام علی(ع) در این باره نقل میکنند که خدای تعالی فرمود: (به عزت و جلالم سوگند که از هیچ ظالمی نگذرم). ۱۰در مقابل این سبک زندگی، اِعمال زور و خشونت، از مهم ترین ابزارهای حکومت استبدادی است. بازتاب اجتماعی این تفکر، این اعتقاد است که فقط با گردن نهادن به سلطه زور تام، به صلاح و رفاه و رهایی می توان رسید. حتی در زندگی روزانه، راه حلی میتواند مفید باشد که زورمدارانه است. در این شرایط، زور به عدالت نیز ترجیح داده می شود.
سه) ایستایی و تقلید اجتماعی؛ در روایات، از روحیه تقلید، نهی و بر پویایی جامعه تاکید شده است. امام صادق(ع) نیز در این باره می فرماید: (هرگز همرنگ جماعت مباش که بگویی من تابع مردم و مثل بقیه مردم هستم). ۱۱ در مقابل این سبک زندگی که بر پویایی اجتماعی تاکید دارد، حکومت استبدادی با هرگونه پویایی اجتماعی مخالفت دارد و خود، از عوامل مهم ایستایی جامعه است؛ زیرا تثبیتِ خود را در سکونش می جوید. این ایستایی، سبب ترویج نوعی تقلید اجتماعی می شود.
ب) بینشی
یک) بینش روزانه؛ هدف اهل بیت(ع)، بالا بردن بینش و دیدگاه انسان و وسعت بخشی به دیدگاه و نظر او در هدایت به سوی مفاهیم عالی رتبه است. از این رو پیامبر(ص) می فرماید: (خداوند کارهای عالی و شریف را دوست دارد و از کارهای پست بی زار است) ۱۲ ولی حکومت استبدادی، بینشی مبتنی بر روزمرگی را برای اعضای جامعه به بار می اورد. اندیشه برخاسته از روزمرگی، مجموعه باورها، اعتقادات و دریافت هاست که به واسطه فعالیتهای روزانه انسان و به پشتوانه سنت های اجتماعی و فرهنگی جامعه، ایجاد میشود و گسترش می یابد و بدون تردید، ان را درست میانگارند.
دو) تقدیر گرایی؛ در سبک زندگی اهل بیت(ع) تقدیر الهی به عنوان یکی از مهمترین اصول اعتقادی معرفی شده، ولی به هیچ روی قرایتی جبرگرایانه از ان ارایه نشده است که مسیولیت انسان را فروکاهد یا ارزش و اعتبار عمل ادمی را خدشه دار سازد. امام سجاد(ع): عمل انسان و تقدیر الهی را کنار هم می اورد و می فرماید: (انّ القدر و العمل بمنزله الروح و الجسد…) ۱۳
سه) عرفان و تصوف؛ اهل بیت(ع)، با ارایه اصول و مبانی عرفان اصیل، از افتادن در دامن عرفان کاذب نهی فرموده اند. یکی از مهم ترین نمونه های بدلی عرفان، صوفی گری و رهبانیت است که از مشخصه های عرفان اصیل (اجتماعی بودن و مبتنی بودن بر شریعت) فاصله دارد ولی حکومت استبدادی، موید نوعی انحراف در مسیر عرفان اصیل و ایجاد صوفی گری و عزلت نشینی است؛ زیرا مبانی نظری و عملی ان، زمینههای پایداری استبداد را فراهم می کند.
ج) گرایشی
یک) نبود عشق و دوستی؛ برخلاف فرهنگ برامده از حکومت استبدادی که روابط اجتماعی را بر مبنایی خودخواهانه و سود انگارانه بنا می نهد، در نظام اخلاقی برامده از سبک زندگی اهل بیت(ع)، افراد جامعه در بستر خدامحوری و در یک نظام ارزشی اخلاق مدارِ جمع گرا، مهرورزی و محبت به یکدیگر را در راه رسیدن به کمال و قرب الهی می اموزند.
دو) نا امیدی؛ یکی از مولفه های مهم در سبک زندگی اهل بیت(ع)، امید است. در این سبک زندگی، افراد به خداوند امید دارند و از این پنجره به جهان می نگرند. به این ترتیب، امید به یک ارزش تبدیل می شود، چنان که پیامبر(ص) می فرماید: (بدکاری که به رحمت الهی امیدوار است، از عابد مایوس، به رحمت الهی نزدیک تر است) ۱۴ اما در حکومت استبدادی، امید رنگ می بازد؛ زیرا استبداد با تلاش اگاهانه انسان برای تغییر شرایط زندگی اش در تعارض تام قرار دارد و اراده ازاد و خودانگیخته پیروانش را سرکوب می کند.
۲.آثار فرهنگی _ اجتماعی
الف) نبود اهداف اجتماعی؛ یکی از مهم ترین ویژگی های سبک زندگی اهل بیت(ع)، توجه به مختصات کلی جامعه و ترسیم برنامه سعادت بشر با توجه به امور اجتماعی است. بسیاری از احکام اسلامی که در روایات به ان تاکید فراوان شده، از این نظر جای تحلیل دارد؛ مانند: امر به معروف و نهی از منکر؛ توجه به عدالت؛ امنیت و نظم اجتماعی؛ عبادت های دسته جمعی (نماز جمعه و جماعت) و حکومت دینی.
در مقابل این برنامه محوری جمع گرایانه، حکومت استبدادی، بدون اهداف و برنامههای اجتماعی و عمومی است. این نظام سیاسی که رابطه ای با مردم ندارد و بیشتر به فکر حفظ خود است، حکومت روزینه است و روزینه گی را به پیروانش نیز تحمیل می کند.
ب) قانون شکنی؛ اسلام برای سعادت یابی بشر و نظم بخشی جامعه، احکامی وضع کرده و سرپیچی از انها را فقط به مجازات الهی محدود نکرده، بلکه با تعیین حدود و تعزیرات، جامعه را به سوی قانون گرایی سوق داده است. به این ترتیب، این سبک زندگی، به کلی قانون مند و مبتنی بر نوعی نظم اجتماعی است که سعادت دنیوی و اخروی اعضای جامعه را مد نظر دارد.
برخلاف سبک زندگی اهل بیت(ع)، حکومت استبدادی، حاکمیت بی قانونی است؛ زیرا در این حکومت، همه چیز حتی قانون در راستای منافع حکومت و با رای و تحمیل حاکمی مستبد تعیین می شود.
ج) سلب مسیولیت پذیری اجتماعی؛ در روایات از بی توجهی اجتماعی نهی و در مقابل، به مسیولیت همگانی تاکید فراوان شده است؛ چنان که پیامبر(ص) می فرماید: (کلکم راع و کلکم مسیول عن رعیته) ۱۵
حکومت استبدادی، از پیروان خود فقط فرمانبرداری می خواهد. در این رویکرد، (مسئولیت پذیری)، (خودانگیختگی)، (نقدپذیری) و (انتقاد کردن) جایی ندارد و هر کس بدون توجه به دیگران، در یک خودمداری منتشر، به فکر انجام دادن کاری است که به او محول میشود.
۳. آثار اقتصادی
الف) فساد اقتصادی؛ در روایات به سلامتی اقتصاد و محیط کسب و کار توجه فراوان شده تا محیط اجتماعی، سالم و بدون فساد باشد. بر این اساس در روایات، مظاهر فساد اقتصادی مانند احتکار، کم فروشی، گران فروشی، غش در معامله، کم کاری، تدلیس و ربا، شناسانده و از انها به شدت نهی شده است؛ ولی در حکومت استبدادی، کاستی و یا ضعف نهادین در ساختار قانونی، زمینه عینی و مادی ایجاد رشد و گسترش فساد است. نبود ساختار سیاسی و ضعف و ناکارامدی انفکاک اجتماعی نیز با وابسته کردن همه قشرها و طبقه های مردم به حکومت استبدادی، رواج فساد در دیوان سالاری حکومت استبدادی را گریز ناپذیر می کند.
ب) کمکاری؛ در سبک زندگی اهل بیت(ع) انسان، از ترک دنیا نهی و به کار و تلاش و ابادانی دنیا دعوت شده است. امام رضا(ع) در این مورد می فرماید: (کسی که برای تامین مخارج خانواده اش در طلب روزی خدا براید، پاداشش بیشتر از کسی است که در راه خدا جهاد می کند. ۱۶
در مقابل، مردم در حکومت خودمدار، انگیزه چندانی برای کار و تلاش ندارند؛ زیرا حکومتی که همه چیز را در راستای منافع خود تامین می کند، از انِ خود نمی داند. همچنین در حکومت استبدادی، اموال مردم براثر نا امنی جامعه و مصادره انها در پی ظلم و زیاده خواهی حاکمان مستبد، غارت میشود و در نتیجه، مردم تمایل زیادی به تولید بیشتر از نیاز و کفاف شخصی خود ندارند.
مولفه های فراوانی می توان برای سبک زندگی معرفی کرد؛ مانند:
الف) الگوی مصرف؛ شامل شیوه تغذیه و خودارایی، نوع مسکن، نوع وسایل نقلیه، تشریفات و تجملات.
ب) فعالیت ها؛ شامل عادت، شغل، گذراندن اوقات فراغت و الگوی استفاده از صنایع فرهنگی و تفریحی.
ج) نظام ارزشی و اخلاقی.
د) نظام ارتباطات اجتماعی.
اهل بیت(ع)، با ارایه اصول و مبانی عرفان اصیل، از افتادن در دامن عرفان های کاذب نهی فرموده اند. یکی از مهم ترین نمونه های بدلی عرفان، صوفی گری و رهبانیت است که از مشخصه های عرفان اصیل (اجتماعی بودن و شریعت مدار بودن) فاصله دارد ولی حکومت استبدادی، موید نوعی انحراف در مسیر عرفان اصیل و ایجاد صوفی گری و عزلت نشینی است؛ زیرا مبانی نظری و عملی ان، زمینه های پایداری استبداد را فراهم می کند.
۱. مهدوی کنی، محمد سعید، دین و سبک زندگی، ص ۱۷ و ۱۸.
۲. ]. van hosten, the behaviorial sciences,: 73-74.
۳. berelson & steiner, human behaviour,: 48
۴. fern, advanced focus group research,:175.
۵. سگالن، مارتین،جامعه شناسی تاریخی خانواده، ص ۸۴ و ۲۵۹.
۶. ابن جبر، علی بن یوسف، نهج الامین، ص۳۷۱.
۷. غزالی، محمدبن محمد، نصیحه الملوک، تصحیح عزیزالله علیزاده، ص۱۱۰.
۸. احسایی، ابن ابی جمهور، عوالی اللیالی، ج ۱، ص ۲۸۴.
۹. محمدی ری شهری، محمد،میزان الحکمه، ج۷، ص ۳۳۶۲ ـ ۳۳۸۹.
۱۰ همان، ص ۳۳۷۱.
۱۱ همان،ج ۱۰، ص ۵۰۲۲ و ۵۰۲۳.
۱۲ پاینده، ابوالقاسم،نهج الفصاحه،ص ۵۹۱.
۱۳ محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، ج ۷، ص ۳۳۸۹-۳۳۶۲.
۱۴ همان،ص ۲۹۲.
۱۵ همان، ج۵، ص ۲۳۱۰.
۱۶ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج ۷۸، ص ۳۳۹.