کانال های ارتباط رفتاری انسان
انسان از آن روی که موجودی است اجتماعی، لازم است مهارت های مربوط به ارتباط درست و سازنده را بیاموزد. در کنار این مهارت ها باید راه های ارتباطی را نیز آموزش دیده باشد.
نگاه و تماس چشمی یکی از راه های ارتباط رفتاری با دیگران است.
انسان ها برای داشتن ارتباط با دیگران، فقط از زبان گفتاری و نوشتاری بهره نمی گیرند، بلکه در این مورد از کانال های دیگر ارتباطی نیز استفاده می کنند که گاه تاثیر این کانال های ارتباطی بیشتر از زبان گفتار و نوشتار است.
شخصیتی که به حالت متکبرانه در روبروی شما قرار گرفته است ولی در کلام خود به دنبال این است که به شما اثبات کند که بزرگی و شخصیت بالای شما را قبول دارد، به هیچ وجه شما آن را قبول نمی کنید و این جمله را بیان می دارید که «رفتار شما این مطلبی را که می فرمایید، تائید نمی کند» و یا شخصی که در هنگام دیدار با شما در گوشه صندلی خرامیده و دست و صورتش عرق کرده، نمی تواند به شما این را بگوید که او شخصیتی است برونگرا و عاشق ارتباطات اجتماعی و اصلا استرسی در دیدار با دیگران ندارد، چرا که رفتارش بازگو کننده چیز دیگری است.
با سخنی که بیان شد این مطلب روشن می شود که انسان برای ارتباط با دیگران از کانال های ارتباطی رفتاری دیگری نیز بهره می گیرد که تاثیر آن ها بر ارتباط، گاه از تاثیر سخن بیشتر است.
لازم به ذکر است که این کانال های ارتباطی مقدمه ارتباط شناختی و عاطفی است و اگر به این کانال ها برای ارتباط تمسک جسته نشود، دو ارتباط دیگر یعنی شناختی و عاطفی شکل نخواهد گرفت.
کانال های ارتباط رفتاری انسان
انسان برای ارتباط رفتاری با دیگران از ده کانال بهره می گیرد.
۱.نوع لباس
نوع لباسی که انسان در ارتباط با دیگران می پوشد، خود می تواند یک کانال ارتباطی باشد. جدای از آنکه لباس می تواند بیانگر شخصیت انسان در توجه و یا عدم توجه به پاکیزگی و نظافت باشد، می تواند بیانگر توجه شخص به این رابطه نیز باشد. از همین روی برخی از شغل ها دارای لباس رسمی در دیدارها هستند که از جمله این موارد لباس های دیپلمات ها در روابط خارجی است.
اگر شخصی برای دیداری که با شما دارد، لباس مناسب و منظمی پوشیده باشد و یا بیان دارد که برای این دیدار توجه کرده است که چه لباسی و با چه رنگ خاصی را بپوشد، بیانگر آن است که این دیدار برای او ارزشمند بوده است.
در روایات بیان شده از اهل بیت (علیهم السلام) در نوع پوشش توصیه هایی شده است که از جمله این موارد، عدم پوشیدن لباس شهرت است. حماد بن عثمان می گوید: در حضور امام صادق (علیه السلام) بودم که مردی به حضرت گفت: خداوند شما را اصلاح کند! شما می گویید که علی بن ابیطالب (علیه السلام) لباس زبر و خشن می‌پوشید و جامه اش چهار درهم بیشتر قیمت نداشت، در حالی که بر تن شما لباس نو می بینم!
حضرت به او پاسخ داد: علی بن ابیطالب (علیه السلام) در زمانی چنان لباس های خشنی می پوشید که کار زشتی به حساب نمی آمد و چنان لباسی را اگر کسی در این روزگار بپوشد لباس شهرت پوشیده است.۱
از امام باقر (علیه السلام) نقل شده: پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) به شخصى وصیت کرد که مبادا پیراهن و اِزار خود را بلند بیاویزید که این از تکبر است و خدا تکبر را دوست نمى دارد.۲
در حدیثی دیگر پیامبر اسلام (صلى الله علیه و آله) به ابوذر اینگونه سفارش می فرمایند: «هرکه از روى تکبر جامه اش را بر زمین کشد، حق تعالى در قیامت نظر رحمت به او نفرماید.»۳
با بیانی روایت هایی که گذشت می توان به این نکته پی برد که جامه ای که انسان در برمی کند، خود می تواند انتقال دهنده مفاهیمی از جمله تکبر و … باشد که باید مومنین بدان توجه داشته باشند.
۲.نگاه و تماس چشمی
یکی دیگر از کانال های ارتباطی میان انسان و دیگر افراد، نگاه و تماس چشمی است. در برخی از فرهنگ ها زل زدن به صورت دیگران به گونه ای بی احترامی به شمار می آید و ممکن است شخص برداشت کند که شما قصد تهاجم و تعرض به او را دارید.
به طور کلی چشم، یکی از منابع بروز هیجاناتی همچون خشم، غضب، شادی و … است.
نکته دیگری که در این مورد تماس چشمی می توان بیان داشت، این است که در برخی از ارتباطات نگاهی طولانی می تواند نشان از محبت و رابطه عاطفی و یا احترامی بیشتر میان دو نفر باشد. زمانی که از موضوعاتی صحبت می کنیم که از بیان آن شرم داریم و یا یک موضوع ناراحت‌کننده یا غم‌انگیز است یا در زمانی که در حال اندیشیدن و تفکر برای بیان افکار و احساسات درونی‌مان هستیم، ارتباط چشمی‌مان به شدت کاهش می یابد.
در زمانی که با افراد مورد علاقه مان سخن می گوییم، یا وقتی که با زیردست خود در حال سخن گفتن هستیم این ارتباط به شدت افزایش می یابد و بر طول مدت زمان و نیز کیفیت آن (از لحاظ مستقیم بودن نگاه) افزوده می شود.
در یک جمع بندی می توان گفت، بر اساس میزان ارتباط چشمی، روابط را قضاوت می‌کنیم. هر چه ارتباط چشمی بیشتر باشد، رابطه نزدیک‌تر است.۴
زنان بیشتر از مردان با فردی که در حال صحبت با او هستند، ارتباط چشمی برقرار می‌کنند. این یکی از دلایلی است که زنان مکالمه‌ی رو در رو را ترجیح می‌دهند و مردان به صحبت کردن در حالت ایستاده کنار هم قانع هستند.
۳. آهنگ صدا و طرز صحبت
«لحن کلامش تند بود»، «چرا این شخص بی ادبانه صحبت می کرد»، «چه لحن زیبایی داشت، خیلی مهربانانه و با ادب صحبت می کرد»؛ این جملات، جملاتی است که بارها آن ها را شنیده اید.
آهنگ صدا یکی دیگر از کانال های رفتاری ارتباط است. تند صحبت کردن، آهسته صحبت کردن، بلند صحبت کردن، بی رمق صحبت کردن، با ناز و ادا صحبت کردن و … همه از انواع مختلف لحن است که بسته به فضای ارتباطی یکی از این لحن ها را در کلام به کار می گیریم.
در برخی از شغل ها و حرفه های همچون نماینده فروش کارخانه ها، منشی گری و … این آموزش ها داده می شود که از چه الفاظی و با چه لحنی با مشتری ها سخن گفته شود تا سبب جذب مشتری برای خرید و … شوند.
در قرآن کریم برای آداب صحبت کردن و تن صدا ویژگی هایی را برشمرده اند. از جمله این موارد می توان به دو مورد زیر اشاره کرد:
الف) سخن گفتن با دیگران باید با نرمی باشد و از درشت گویی باید دوری کرد. «فَقُولا لَهُ قَوْلًا لَیِّناً لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشی؛ ۵ ولی به نرمی با او (فرعون) سخن بگویید؛ شاید متذکر شود، یا (از خدا) بترسد!»
ب) سخن گفتن باید به دور از هیجانات پرخاشگرانه و غضباک باشد تا بتواند تاثیر داشته باشد. «وَ اغْضُضْ مِنْ صَوْتِکَ إِنَّ أَنْکَرَ الْأَصْواتِ لَصَوْتُ الْحَمِیر…؛ ۶ از صدای خود بکاه (و هرگز فریاد مزن) که زشت‌ترین صداها صدای درازگوشان است»۷
نکته آخر که شاید بیان آن خالی از اهمیت نباشد، این است که جامع ترین و عمیق ترین ارتباط دو انسان، رابطه جنسی است که متاثر از ارتباط شناختی، عاطفی و رفتاری است.
۴. شیمی بدن
اصطلاح «شیمی بدن» اصطلاحی است که چند وقتی است در نوشتارهای مهارتی مورد استفاده قرار گرفته است. در توضیح آن اینگونه بیان می شود که در بدن انسان تعدادی ترکیب شیمیایی وجود دارد که بوی طبیعی بدن وابسته به این ترکیبات است. ترکیب درصد این ترکیبات در بدن وابسته به ژنتیک است و این ترکیبات در سیستم ایمنی بدن انسان نقش دارد.
این تعریف، به طور خاص به بوی بدن به طور طبیعی می پردازد ولی آنچه که در ارتباط ها می تواند اهمیت بیشتری داشته باشد، «خوش بویی» است.
کسی را نمی توان منکر این سخن یافت که خوشبویی باعث رابطه بهتر می شود. در روایات اسلامی، به خصوص در سیره پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) اهمیت این امر بیشتر روشن است.در بدن انسان تعدادی ترکیب شیمیایی وجود دارد که بوی طبیعی بدن وابسته به این ترکیبات است. ترکیب درصد این ترکیبات در بدن وابسته به ژنتیک است و این ترکیبات در سیستم ایمنی بدن انسان نقش دارد.
پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: «هدیه را بپذیرید و بهترین هدیه ها عطر است که از همه سبک‌بارتر و خوش‌بوتر است».۸
امام رضا(علیه السلام) فرمود: «براى مرد سزاوار نیست که بوى خوش را در هر روز از خود دور کند و اگر هر روز نتوانست یک روز در میان و اگر باز هم نتوانست در هر هفته عطر بزند و آن‌را ترک نکند.»۹
امام حسین(علیه السلام) وقتى روزه داشت عطر می‌زد و می‌فرمود: تحفه روزه‌دار، عطر است.۱۰
نکته ای که شاید بیان آن خالی از اهمیت نباشد، این است که جامع ترین و عمیق ترین ارتباط دو انسان، رابطه جنسی است که متاثر از ارتباط شناختی، عاطفی و رفتاری است، در این رابطه که زن و شوهر در کنار هم قصد لذت بردن جسمی و روحی از هم را دارند، برای اینکه این رابطه بهتر صورت بگیرد باید به این کانال ارتباطی توجه بیشتری داشته باشند و نظافت و خوشبویی که لازمه رابطه جنسی مناسب هست، را در نظر داشته و نسبت به آن بی اعتنا و بی توجه نباشند.
۵.حالت چهره
از قدیم الایام دانش چهره شناسی (قیاف) مورد توجه بسیاری بوده است. گرچه امروزه انتقادات درست و زیادی به آن وارد کرده اند که این انتقادات و اشکالات در بسیاری از موارد درست می باشد. صاحبان این دانش مدعی هستند که می توانند از چهره اشخاص شخصیت آن ها را بیان کنند. اما آنچه می توان در این مورد بیان داشت، چهره می تواند یک نمایشگری از عاطفه و ذهنیات شما باشد.
چهره ای که بر لبان صاحب آن لبخند، آشکار است با کسی که اخم کرده و چهره در هم کشیده است، تفاوت بسیاری دارد.
تا صورت زیبای تو از پرده عیان شد
یک باره پری از نظر خلق نهان شد
حالت چهره به طور کامل می تواند نشان گر هیجانات درونی باشد. در هیجانات شادی بسیاری از ماهیچه های صورت فعال می شوند تا این هیجان را در صورت به تصویر بکشند. در مورد هیجانات دیگر نیز همین مطلب صادق است.
۶.محتوای گفتگو
آشکار است که کلمات و جملاتی که در یک رابطه بیان می شود، نشان گر نوع رابطه می باشد.حرکات دست و پا، نوع نشستن، نوع دست دادن و … همه این موارد در ارتباط با طرف مقابل بسیار مهم است. کسی که دست هایش رو به هم گره کرده است (دست به سینه) می تواند نشان از تکبر و خودبزرگ بینی در ارتباط با طرف مقابل داشته باشد.ابطه ای که در آن افراد از کلمات کوتاه بهره می گیرند می تواند نشان از نفرت دو طرف یا خجالت کشیدن ایشان باشد. رابطه ای که در آن یک فرد پرحرفی می کند و دیگری کمتر سخن می گوید می تواند نشان از اجبار و یا اکراه بودن این رابطه برای شخص کم حرف باشد و نیز رابطه ای که دو طرف از جملات عاطفی بهره می گیرند، می تواند نشان از علاقه و محبت دو طرف نسبت به هم باشد.
۷.تماس بدنی
نوع دست دادن و یا در آغوش کشیدن فرد مقابل می تواند خود راهی برای ارتباط رفتاری با دیگری باشد. کسی که دست دیگری را محکم فشار می دهد می تواند نشان از علاقه زیاد و یا نفرت و کدورت باشد و یا کسی که صرفا با نوک انگشتان خود دست می دهد می تواند بیانگر حیای او، یا بی میلی او به این ارتباط باشد. تحلیل اینکه کدام یک از این موارد است، برمی گردد به سابقه عاطفی و ارتباط قبلی ای که این دو شخص با هم داشته اند.
۸.وضعیت بدن
۹.حرکات بدن
۱۰.فاصله دو نفر از یکدیگر
منظور از این سه مورد، همان چیزی است که در زبان محاوره از آن به زبان بدن (body language) نام برده می شود. در روان شناسی اجتماعی این سه مورد از هم جدا بحث می شوند ولی در آموزش های مهارتی که به افراد داده می شود این دو در کنار هم و به عنوان بحثی با نام «زبان بدن» آموزش داده می شود.
حرکات دست و پا، نوع نشستن، نوع دست دادن و … همه این موارد در ارتباط با طرف مقابل بسیار مهم است. کسی که دست هایش رو به هم گره کرده است (دست به سینه) می تواند نشان از تکبر و خودبزرگ بینی در ارتباط با طرف مقابل داشته باشد.
کسی که دست خود را در ارتباط زیاد تکان می دهد می تواند نشان از آن باشد که در این ارتباط به گونه ای مضطرب است. کسی که در ارتباط بسیار از طرف مقابل دور می شود، می توان برداشت کرد که او از این ارتباط احساس ایمنی نمی کند و کسی که زیاد از حد نزدیک می شود، می توان فهمید که او به دنبال رابطه تنگاتنگی است.
در پایان می توان بیان داشت که فهم و تحلیل این ده کانال ارتباطی بر بهبود و ارتقای مهارت های ارتباطی بسیار موثر است و عدم توجه به یکی از این موارد می تواند به ارتباطات افراد آسیب بزند. این کانال های ارتباطی که مجموعه از رفتارها را در برداشت، زمینه ساز ارتباط عاطفی و شناختی است.
پاورقی
۱. محمد باقر مجلسی، بحار الأنوار، بیروت: داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳، دوم، ج۴۰، ص ۳۳۶.
۲ . محمدبن حسن حرعاملی، وسائل الشیعه، قم: موسسه آل البیت (علیهم السلام)، ۱۴۰۹، اول، ج ۵، ص ۴۱، باب ۲۳، حدیث ۵۸۴۸.
۳ . محمد باقر مجلسی،حلیه المتقین، ص ۱۸.
۴ . همانطور که بیان شد، این سخن در جایی درست است که دو نفر سابقه عاطفی با یکدیگر داشته باشند تا بتوانیم این را بیان داریم که مدت زمان طولانی ارتباط چشمی نشان از محبت و علاقه باشد. در صورتیکه این سابقه عاطفی نباشد، ممکن است یکی از طرفین این برداشت را داشته باشد که شخص مقابل قصد تعرض و بی احترامی به او را دارد و یا به دنبال عیبجویی در اوست.
۵ . طه/ ۴۴.
۶ . لقمان/ ۱۹.
۷ . مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب
۸. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول عن آل الرسول(ص)، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، ، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۰۴ ق، دوم، ص ۶۰.
۹. شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا(ع)، محقق و مصحح: مهدی لاجوردی، تهران: نشر جهان، ۱۳۷۸ق، اول،ج ۱، ص ۲۷۹؛ شیخ حرّ عاملی، هدایه الأمه إلی أحکام الأئمه (منتخب المسائل)، مشهد: مجمع البحوث الإسلامیه، اول، ۱۴۱۲ق، ج ۳، ص ۲۵۹.
۱۰ . شیخ صدوق، الخصال، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، قم: دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۲ ش، اول، ج ۱، ص ۶۲