علامت های منافق از منظر رسول اکرم (ص)
وجه مشترک بین این سه علامت منافق در این است که او در این سه کارِ خود، دارای دو چهره است و ظاهر و باطن او دوتاست.
وجه مشترک بین سه نشانه منافق
پیامبر اکرم (صلّى الله علیه و آله وسلّم) می فرمایند: “لِلُمنافِقِ ثَلاثُ عَلاماتٍ: إذا حَدَّثَ کَذَبَ، وإذا وَعَدَ أخلَفَ، وإذا ائتُمِنَ خانَ”، “براى منافق، سه نشانه است: هرگاه سخن گوید، دروغ مى گوید؛ و هرگاه وعده دهد، خُلفِ وعده مى کند؛ و هر گاه به او اعتماد شود، خیانت مى ورزد”. ۱
مومن موحد دارای یک ظاهر و باطن است اما منافق دچار دوگانگی است. وجه مشترک بین این سه علامت منافق در این است که او در این سه کارِ خود، دارای دو چهره است و ظاهر و باطن او دوتاست و این سه مورد، نشانه های دو شخصیتی بودن منافق است.
او وقتی سخن می گوید به نحوی مطلب را وانمود می کند که راست می گوید و حتی گاهی قسم می خورد، این چهره ظاهری اوست، اما چهره باطنی و واقعی او این است که دروغ می گوید و حقیقت خلاف این ظاهر است.
وقتی وعده می دهد می خواهد بگوید که به وعده خود عمل خواهد کرد، این ظاهر اوست، اما در باطن به وعده خود عمل نمی کند، این چهره باطنی اوست.
هنگامی که امانت به او داده می شود آن را می پذیرد و ابراز می کند که آن را حفظ خواهد کرد، این چهره ظاهری اوست که با این چهره، خود را شخص امانتدار و درستکار وانمود می کند، ولی در باطن خائن است و امانت را حفظ نمی کند. بنابراین در هر سه مورد فوق ظاهر و باطن او خلاف هم است و او منافق است.
شاخه های مختلفِ نشانه های نفاق
هر کدام از این سه علامت نفاق دارای شاخه های مختلف است:
منافق گاهی به مردم دروغ می گوید، مانند اینکه برای رسیدن به جاه و مقام به آنها دروغ می گوید و خود را با ویژگی هایی معرفی می کند که از آنها برخوردار نیست.
گاهی به خود نیز دروغ می گوید، مثلاً خود را شخص خوبی می پندارد درحالی که شخص تبهکاری است.
و گاهی به خدا دروغ می گوید، مانند اینکه می گوید: ایاک نعبد و ایاک نستعین، اما هوای نفس خود را می پرستد و تکیه اش به غیر خداست.
“امانت نیز شاخه های مختلفی دارد و در مورد مردم، دوستان، بستگان، و امانت الهی را نقض می کند. در آیه ی ﴿إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلى أَهْلِها﴾(۲) گفته شده است که حکومت الهی و اسلامی خود یک امانت است که باید آن را به اهل آن سپرد تا نااهل متصدی حکومت نشود. همچنین دین و اسلام ما امانتی از ناحیه ی پیامبران و امامان است، فرزند صالح امانتی از جانب خداوند است که باید او را خوب تربیت کرد. رسوم و آداب صحیح امانتهایی از جانب پیشینیان ماست. همچنین است حوزه های علمیه که هزار سال روی آن کار شده و به دست ما رسیده است. کسی که در اینها خیانت کند منافق است حتی اگر اهل نماز و روزه باشد”.۳
خلف وعده از نشانه های منافق
شخصی که خلف وعده و بدقولی می کند باید بداند که خلف وعده به قدری کار بد و زشتی است که این کار یکی از کارهای شیطان است که به آن اعتراف خواهد کرد: “وَقَالَ الشَّیْطَانُ لَمَّا قُضِیَ الْأَمْرُ إِنَّ اللَّـهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَوَعَدتُّکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ وَمَا کَانَ لِیَ عَلَیْکُم مِّن سُلْطَانٍ إِلَّا أَن دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی فَلَا تَلُومُونِی وَلُومُوا أَنفُسَکُم مَّا أَنَا بِمُصْرِخِکُمْ وَمَا أَنتُم بِمُصْرِخِیَّ إِنِّی کَفَرْتُ بِمَا أَشْرَکْتُمُونِ مِن قَبْلُ إِنَّ الظَّالِمِینَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ”و “و شیطان هنگامی که کار تمام می‌شود [از روى ملامت به دوزخیان] می‌گوید: همانا خداوند به شما وعده داد، وعده‌ی راست. و من به شما وعده دادم و با شما وعده‌خلافی کردم. من بر شما تسلّطى نداشتم، جز آن که شما را دعوت کردم و شما [به میل خود] پذیرفتید. پس مرا سرزنش نکنید، و خود را سرزنش کنید. [در این روز،] نه من مى‌توانم فریادرس شما باشم، و نه شما فریادرس من. من از این که مرا پیش از این شریک خدا قرار داده بودید بیزارم! قطعاً براى ستمگران عذاب دردناکى است!»”.۴
خُلف وعده نیز چند شاخه دارد:
گاهی به خودش وعده می دهد که از این پس فلان کار زشت مانند سیگار کشیدن و عادت بد مثلاً وسواس در وضو و نماز را ترک کند، اما دوباره به همان عادت بد خود برمی گردد.
گاهی به مردم وعده می دهد و سپس خلف وعده می کند مثلاً در فلان تاریخ فلان کار را تحویل خواهد داد، اما طبق وعده خود عمل نمی کند و کار را به امروز و فردا می افکند.
گاهی در مواجهه با سختی ها و مشکلات با خداوند متعال وعده می کند و پس از رفع مشکل خلف وعده می کند، با خداوند سبحان وعده می کند که مثلاً چشم چرانی را ترک خواهد کرد و دیگر نگاه به نامحرم نخواهد کرد، اما وقتی گرفتاری او برطرف شد به وعده خود عمل نمی کند. آیا او فکر می کند که دوباره گرفتار نخواهد شد؟!
“… دَعَوُا اللَّـهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ لَئِنْ أَنجَیْتَنَا مِنْ هَـٰذِهِ لَنَکُونَنَّ مِنَ الشَّاکِرِینَ . فَلَمَّا أَنجَاهُمْ إِذَا هُمْ یَبْغُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا بَغْیُکُمْ عَلَىٰ أَنفُسِکُم مَّتَاعَ الْحَیَاهِ الدُّنْیَا ثُمَّ إِلَیْنَا مَرْجِعُکُمْ فَنُنَبِّئُکُم بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ”، “… خداوند را با اخلاص مى‌خوانند [و مى‌گویند:] «اگر ما را از این خطر نجات دهى، قطعاً از شاکران خواهیم بود.». پس هنگامی که خداوند نجاتشان داد، در زمین به ناحقّ سرکشى مى‌کنند. اى مردم! سرکشى شما فقط به زیانِ خودتان است. کامیابى زندگى دنیا [چند روزى بیش نیست]، سپس بازگشت شما به سوى ماست که شما را به عملتان آگاه خواهیم ساخت”.۵
نکوهش سه نشانه منافق از دیدگاه روایات
حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) درباره دروغ می فرمایند: “الکذبُ یُؤَدِّی إلَى النِّفاقِ”، “دروغ، به نفاق مى انجامد”.۶
حضرت امام محمد باقر (علیه السلام) می فرمایند: “إنَّ اللّهَ عَزَّ و جلَّ جَعَلَ لِلشرِّ أقفالاً، و جَعَلَ مَفاتیحَ تِلکَ الأقفالِ الشَّرابَ، و الکذبُ شَرٌّ مِن الشَّرابِ”، “خداوند عزّ و جلّ براى بدى قفلهایى قرار داده و کلیدهاى آن قفلها را شراب قرار داده است و دروغ، بدتر از شراب است”.۷
حضرت امام علی (علیه السلام) می فرمایند: “وَعدُ الکَریمِ نَقدٌ و تَعجیلٌ . وَعدُ اللَّئیمِ تَسویفٌ و تَعلیلٌ”، “وعده شخص بزرگوار، نقد و فوری است. وعده شخص فرومایه، امروز و فردا کردن و بهانه جویی است”.۸
پی نوشت ها:
۱. بحار الانوار، مجلسی، محمد تقی، مؤسسه الوفاء، ج۷۲، ص۲۰۶.
۲. سوره نساء، آیه ۵۸.
۳. درس خارج فقه آیت الله مکارم شیرازی، کتاب المضاربه، ۲۵/۰۱/۹۵. http://eshia.ir
۴. سوره ابراهیم، آیه ۲۲.
۵. سوره یونس، آیات ۲۲ و ۲۳.
۶. غررالحکم و دررالکلم، آمدی، ص۶۳، ح۱۲۲۵.
۷. بحار الانوار، ج۷۲، ص۲۳۷.
۸. غررالحکم و دررالکلم، ص۷۲۵، ح ۱، ۲.