شاخص های اخلاقی و بایسته های اخلاقی در تعامل با همسایگان در اسلام
زندگی های ماشینی و آپارتمان نشینی موجب شده است کمتر همسایه ای از حال همجوار خود باخبر باشد، چه بسا همسایه دیوار به دیوار ما از فرط فقر و نداری حتی نان شب و یا پول آب و برق و درمان خانواده خود را نداشته باشند.
بایسته های همسایه داری در اخلاق اسلامی
۱-خوش اخلاقی
از جمله بایسته های اخلاقی که در زندگی اجتماعی و در تعامل با همسایگان باید از آن بهره جست، شاخص خوش اخلاقی در رفتار و گفتار است، اخلاق نیک از چنان اهمیت و ارزشی برخوردار است که مصاحبت و همنشینی با همنوعان را لذت بخش و زیبا می نماید. محققان و اساتید اخلاق بر این باورند که خوش اخلاقی در تعامل با همسایگان اهرم مهمی در ایجاد و گسترش فضای همکاری، محبت، همدلی و صفا و صمیمت است. در روایتی بسیار زیبا و ارزشمند در منابع روایی این چنین نقل کرده اند که رسول اکرم(صلی الله علیه و اله) در سفارشی به امام علی(علیه السلام) فرمودند:«یَا عَلِیُّ أَحْسِنْ خُلُقَکَ مَعَ أَهْلِکَ وَ جِیرَانِکَ وَ مَنْ تُعَاشِرُ وَ تُصَاحِبُ مِنَ النَّاسِ تُکْتَبْ عِنْدَ اللَّهِ فِی الدَّرَجَاتِ الْعُلَى؛[۱] اى على! اخلاقت را با خانواده، همسایه و کسى که با تو رفت و آمد دارد و همراه و هم سخن توست، نیک گردان که نزد خدا در درجات عالى نوشته مى شود.»
منابع روایی روایات فراوانی در خصوص اهمیت و ضرورت خوش اخلاقی و حسن خلق وجود دارد، ولی درخصوص چیستی و چگونگی حسن خلق در منابع روایی به برخی از ابعاد حسن خلق اشاره شده است: «وَ سُئِلَ الصَّادِقُ ع مَا حَدُّ حُسْنِ الْخُلُقِ قَالَ تُلِینُ جَانِبَکَ وَ تُطِیبُ کَلَامَکَ وَ تَلْقَى أَخَاکَ بِبِشْرٍ حَسَنٍ؛[۲] و از امام صادق (علیه السّلام) سؤال کردند که حدّ حسن خلق چیست؟ فرمود: حسن خلق اینست که نسبت به مردم ملایمت و مدارا بکار برى، و سخنت پاکیزه باشد، و برادرت را با روى گشاده و چهره خندان دیدار کنى.»
زندگی های ماشینی و آپارتمان نشینی موجب شده است کمتر همسایه ای از حال همجوار خود باخبر باشد، چه بسا همسایه دیوار به دیوار ما از فرط فقر و نداری حتی نان شب و یا پول آب و برق و درمان خانواده خود را نداشته باشد، ولی فرهنگ و آداب غیر اسلامی موجب شده برخی همسایه ها هیچ گونه احوالی از همسایه خود نگیرند.
۲-صبر و شکیبایی به آزار همسایه
نوعاً زندگی های اجتماعی به خصوص در ساختمان های آپارتمانی بدون سرو صدا نیست، گاهی حتی کوچک ترین صداها نیز به منازل همسایه های کناری انتقال پیدا می کنند و یا اینکه صدای گریه فرزندان ممکن است موجب اذیت و آزار همسایه شود و یا اینکه چه بسا فراوانی مهمان ها نیز موجبات آزار همسایه های مجاور را به دنبال داشته باشد، ولی آداب اسلامی و اصول همسایه داری ایجاب می کنند که در این چنین مواردی به جای تذکر دادن های مکرر قدری تحمل داشته باشیم و مقداری آستانه تحمل خود را بالا ببریم هر چند که اگر این چنین سرو صداهایی حالت غیر متعارف و غیر اخلاقی به خود بگیر به طوری که موجب تضیع حقوق همسایگان شود من باب امر به معروف و نهی از منکر باید مانع همسایه آزاری شد، ولی اخلاق ایجاب می کند در مواجه با سر و صدا های معمولی بخصوص تحرک و نشاط کودکان قدری تحمل نمود،
در منابع روایی نقل شده است روزی شخصی نزد پیامبر گرامی اسلامی شرف یاب شدند و از اذیت و آزار همسایه خود گلایه کردند پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) برای آرام کردنش وی را به صبر در برابر همسایه دعوت کردند و این چنین سفارش کردند: «دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، رُوِیَ أَنَّهُ جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النَّبِیِّ ص وَ قَالَ إِنَّ فُلَاناً جَارِی یُؤْذِینِی قَالَ اصْبِرْ عَلَى أَذَاهُ کُفَّ أَذَاکَ؛[۳]دعوات راوندى: روایت است که مردى نزد پیغمبر (ص) آمد و گفت: فلان همسایه ام مرا آزار دهد، فرمود: صبر کن بر آزارش و دست بدار از آزردنش…» و یا اینکه در روایت بسیار ارزشمند دیگری تأکید شده است که همسایه داری و حسن جوار تنها به این نیست که از همسایه آزاری دست برداری، بلکه به این است که اذیت و آزار همسایه را تحمل نمایی.[۴]امام سجاد(علیه السلام) در قالب دعا و مناجات به درگاه الهی این چنین شیوه صحیح همسایه داری را به ما آموزش می فرمایند: «وَ اجْعَلْنِی اللَّهُمَّ أَجْزِی بِالْإِحْسَانِ مُسِیئَهُمْ، وَ أُعْرِضُ بِالتَّجَاوُزِ عَنْ ظَالِمِهِم؛[۵] و بار خدایا مرا بر آن دار که بد کردارشان را به نیکى پاداش دهم، و از ستمکارشان به عفو و بخشش در گذرم.»
۳-احوال پرسی و توجه به نیاز همسایه
زندگی های ماشینی و آپارتمان نشینی موجب شده است کمتر همسایه ای از حال همجوار خود باخبر است، چه بسا همسایه دیوار به دیوار ما از فرط فقر و نداری حتی نان شب و یا پول آب و برق و درمان خانواده خود را نداشته باشد، ولی فرهنگ و آداب غیر اسلامی موجب شده برخی همسایه ها هیچ گونه احوالی از همسایه خود نگیرند، این در حالی است که از جمله آداب و وظایف همسایه داری احوال پرسی و تفقد از همسایه است، موضوعی که در منابع روایی این چنین از آن یاد شده است: «مِنْ حُسْنِ الْجِوَارِ تَفَقُّدُ الْجَار؛[۶] از خوش همسایگى، احوالپرسى از همسایه است.»
۴-فروتنی و تواضع در برابر همسایه
اقتضای روح بندگی و کرامت انسانی این است که در برخورد و و سخن گفتن با دیگران با ملایمت و فروتنی رفتار کنیم و از کبر و خودخواهی و فضل فروشی بپرهیزیم، چرا که هیچ فردی بر دیگری برتری و امتیازی ندارد جز اینکه همه در آفرینش یکسان و هم رتبه هستیم.[۷] در اهمیت و ضرورت تواضع و فروتنی برای همسایگان امام سجاد(علیه السلام) این چنین در برابر باری تعالی دست به دعا بر می دارند: «وَ أُلِینُ جَانِبِی لَهُمْ تَوَاضُعاً، وَ أَرِقُّ عَلَى أَهْلِ الْبَلَاءِ مِنْهُمْ رَحْمَهً؛[۸] و با آنان از روى تواضع به نرمى سر کنم و بر دردمندانشان به رحمت نظر کنم.»
شاخص های اخلاقی همسایه داری اسلامی
احسان و نیکوکاری
مهمترین و زیباترین صفت و شاخصی که خدای متعال در قرآن کریم انسان ها را در ارتباط با همسایگان مورد سفارش قرار داده نیکی و احسان است، کما اینکه در آیه ۳۶ سوره مبارکه نساء به آن شاره شد که باری تعالی در ابتدای آیه با واژه «إِحْساناً» از آن یاد کرده است، برخی محققان و پژوهشگران در تحلیل و چیستی احسان و نیکو کاری به چهار ویژگی آن اشاره کرده اند: نباید شر یا آسیب رساند، باید از شر و آسیب جلوگیری کرد، باید شر را از میان برکند، باید نیکی کرد و خیر رسانید. البته احسان و نیکو کاری دارای انواع و مصادیق نیز می باشد:
۱-نیکی کردن به کسی که از او به ما خیر و نیکی و یا شر و بدی نرسیده است.
۲-نیکی مضاعف در مقابل کسی که به ما نیکی کرده است.
۳-تلافی بدی دیگران به کمتر از آنچه وی در حق ما انجام داده است، یا به عبارتی تلافی بدی به خوبی. در خصوص قسم سوم نیکی که تقریباً کار بسیار سخت ولی ممکن و خدا پسندانه ای می باشد قرآن کریم این چنین سفارش کرده است: «وَ یَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَهِ السَّیِّئَهَ أُولئِکَ لَهُمْ عُقْبَى الدَّار؛ و با حسنات، سیئات را از میان مىبرند؛ پایان نیک سراى دیگر، از آن آنهاست… .» در روایات اسلامی این قسم از اخلاق همسایه داری و اخلاق اسلامی با عنوان نشانه های کمال ایمان یاد شده است، کما اینکه از امام علی(ع) در این خصوص این چنین نقل شده است: «مِنْ کَمَالِ الْإِیمَانِ مُکَافَاهُ الْمُسِیءِ بِالْإِحْسَانِ؛از کمال ایمانست جزا دادن گنهکار باحسان.»
مهمترین و زیباترین صفت و شاخصی که خدای متعال در قرآن کریم انسان ها را در ارتباط با همسایگان مورد سفارش قرار داده نیکی و احسان است، کما اینکه در آیه ۳۶ سوره مبارکه نساء به آن شاره شد که باری تعالی در ابتدای آیه با واژه «إِحْساناً» از آن یاد کرده است،
امداد و یاری رسانی به همسایه
بدون تردید یکی از مهمترین و زیباترین شاخص های اخلاقی که به زندگی اجتماعی قوام و استحکام می بخشد بحث تعاون، همکاری و یاری رساندن به همنوعان است، آیین مقدس اسلام به عنوان آخرین نسخه سعادت و کمال بشریت همواره روی اخلاق مداری و دستگیری و یاری رساندن به همنوعان تأکید داشته و انسان ها را به رعایت آن در تمام شئونات زندگی بخصوص آداب همسایه داری تشویق کرده است. در فرهنگ قرآن و اهل بیت امداد رسانی دارای اقسام مختلفی است که در ادامه به آن اشاره می کنیم:
۱-امداد و یاری رسانی در کارهای خیر
زیباترین و با ارزش ترین مصداق یاری رسانی کمک در خوب بودن و یاری رساندن در رسیدن به خدای متعال، و رسیدن به قلّه های اخلاقی است، خدای متعال در قرآن کریم می فرماید: «وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى وَ لا تَعاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ؛[۸] و (همواره) در راه نیکى و پرهیزگارى با هم تعاون کنید! و (هرگز) در راه گناه و تعدّى همکارى ننمایید.»، این شاخص طلایی و الهی علاوه بر آیات الهی در فرهنگ روایات نیز مورد توجه و دقت قرار گرفته است، به علت زیبا بودن محتوای حدیث از تقطیع آن صرف نظر می کنیم: «عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص رَحِمَ اللَّهُ امْرَأً أَعَانَ وَالِدَهُ عَلَى بِرِّهِ رَحِمَ اللَّهُ وَالِداً أَعَانَ وَلَدَهُ عَلَى بِرِّهِ رَحِمَ اللَّهُ جَاراً أَعَانَ جَارَهُ عَلَى بِرِّهِ رَحِمَ اللَّهُ رَفِیقاً أَعَانَ رَفِیقَهُ عَلَى بِرِّهِ رَحِمَ اللَّهُ خَلِیطاً أَعَانَ خَلِیطَهُ عَلَى بِرِّهِ رَحِمَ اللَّهُ رَجُلًا أَعَانَ سُلْطَانَهُ عَلَى بِرِّهِ؛ رسول خدا (ص) فرمود خدا رحمت کند کسى را که کمک پدرش کند در احسان به او و رحمت کند پدرى را که کمک فرزندش کند در احسان به او، خدا رحمت کند همسایهاى را که به همسایه اش کمک کند در احسان به او، خدا رحمت کند رفیقى را که به رفیقش کمک کند در احسان به او، خدا رحمت کند هم صحبتى را که به هم صحبت خود کمک کند در احسان به او، خدا رحمت کند کسى را که به سلطان خود کمک کند در احسان به او.»
۲-یاری رسانی در احتیاجات روزمره و سختی ها
همه ما انسان ها در زندگی دارای نیازهایی هستیم که گاهاً بدون کمک و یاری دیگران برطرف نمی شوند، بر اساس اخلاق و منش قرآنی و اسلامی به افراد می بایست هر اندازه که توان دارند در جبران نیازها اطرافیان اقدام نمایند. آموزه های اسلامی از چنان ظرافت و دقتی برخوردار هستند که حتی از نیاز به یک ظرف عادی همسایه نیز غافل نبوده است برای روشن تر شدن این قسم کافی است به روایتی که از پیامبر اکرم(ص) در منابع روایی نقل شده است دقت کنیم: َ«وَ نَهَى رَسُولُ اللَّهِ ص أَنْ یَمْنَعَ أَحَدٌ الْمَاعُونَ وَ قَالَ مَنْ مَنَعَ الْمَاعُونَ جَارَهُ مَنَعَهُ اللَّهُ خَیْرَهُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ وَ وَکَلَهُ إِلَى نَفْسِهِ وَ مَنْ وَکَلَهُ إِلَى نَفْسِهِ فَمَا أَسْوَأَ حَالَه؛ و رسول خدا -صلّى اللَّه علیه و آله- نهى فرمود از اینکه کسى از عاریه دادن اشیائى که همیشه در همه خانهها لازم نیست و در هر محلّه یکى دو خانوار تهیّه مىکنند، به همسایه دریغ نماید، و فرمود: هر کس از عاریه دادن این گونه چیزها به همسایگانش دریغ کند، خداوند نیز خیر خود را در قیامت از وى دریغ دارد و او را به خود واگذارد، و هر کس را خداوند به خود واگذاشت پس چه حال بسیار بدى پیدا کرده است.»
پی نوشت ها:
[۱]. بحار الأنوار، ج۷۴، ص۶۷ .
[۲]. من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۴۱۲، ح ۵۸۹۷.
[۳]. بحار الأنوار، ج۷۱، ص۱۵۳.
[۴]. مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج۸، ص۴۱۹، ح۹۸۵۵. «در منابع روایی از امام علی(ع) نقل شده است: «لَیْسَ حُسْنُ الْجِوَارِ أَنْ تَکُفَّ أَذَاکَ عَنْ جَارِکَ بَلْ حُسْنُ الْجِوَارِ أَنْ تَحْتَمِلَ أَذَى جَارِک؛ همسایه خوب کسی نیست که از اذیت و آزار همسایه‌اش بپرهیزد، بلکه همسایه خوب آن است که آزار و مشکلات همسایه‌اش را نیز تحمل کند…»
[۵]. الصحیفه السجادیه، ص۱۲۴.
[۶]. تحف العقول، ص۸۵.
[۷]. علی ملکوتی نیا، در آمدی بر اخلاق همسایگی بر اساس آموزه های اسلامی، ص۱۴۲.
[۸]. الصحیفه السجادیه، ص۱۲۴، مناجات۲۶.