تبیین دلیل اهمیت ترتیب و تعلیم تسبیحات حضرت زهرا (س)

چرا تسبیحات حضرت زهرا (س) دارای اهمیت ویژه می باشد؟دلیل اهمیت و فضلیت و ترتیب و تعلیم تسبیحات حضرت زهرا (س) چیست؟

مقدمه:

تسبیح، عبادتی برگزیده است که هرکس در سیر معنوی خویش، به قدر طاقت و معرفتش از آن بهره می‌گیرد و این در حالی است که از ائمه علیهم السلام قبل از خلقت عالم مادی، به تسبیح ذات اقدس حق مشغول بوده‌اند.

بهترین تعقیبات نماز،‌ تسبیحات حضرت زهرا(س)، سی و چهار مرتبه «الله اکبر» و سی و سه مرتبه «الحمد لله» و سی و سه مرتبه «سبحان الله» است که در این بحث به بعضی از زوایای مختلف این اذکار خواهیم پر داخت. از جمله اینکه:

دلیل تعلیم تسبیحات به حضرت زهرا (س) چه بوده است، آیا ترتیب در تسبیحات به حضرت زهرا (س) مهم است؟ چرا ترتیب تسبیحات اربعه بر عکس تسبیحات حضرت زهرا(س) است؟

همچنین تشابه و تفاوت تسبیحات حضرت زهرا (س) و حضرت معصومه (س) وبه  شرایط و احکام، اهمیت و فضلیت تسبیحات حضرت زهرا (س) اشاره می کنیم.

چرا تسبیحات حضرت زهرا  (س) دارای اهمیت ویژه می باشد؟

تسبیحات حضرت زهرا (س)  بهترین هدیه عالم
ما اعتقاد داریم که حضرت محمد مصطفی (صلی الله علیه و آله ) بهترین بنده خداوند متعال هستند.  و همچنان اعتقاد داریم که حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها ، بهترین دختر، بهترین همسر و بهترین مادر هستند، پس وقتی بهترین پدر بخواهد به بهترین دختر هدیه ای دهد  چیزی را به او می دهد که بهترین و بی نظیر باشد.

عَنْ اَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَا عُبِدَ اللَّهُ بِشَیْ ءٍ مِنَ التَّحْمِیدِ أَفْضَلَ مِنْ تَسْبِیحِ فَاطِمَهَ سلام الله علیها وَ لَوْ کَانَ شَیْ ءٌ أَفْضَلَ مِنْهُ لَنَحَلَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله فَاطِمَهَ سلام الله علیها؛[۱]

امام باقر علیه السلام فرمودند: خداوند به چیزی مانند تسبیحات حضرت زهرا سلام الله علیها حمد و ستایش نشد. اگر چیزی بهتر از آن وجود داشت پیامبر صلی الله علیه وآله آن را به حضرت زهرا سلام الله علیها می بخشیدند.»

چرا این اذکار منسوب به حضرت زهرا (س) می باشند؟

روایت اول:
۱- بخارى[۲] از على(علیه السلام) نقل مى کند: فاطمه(علیها السلام) از جراحات ناشى از آسیا کردن شکایت کرد، (پس چون دانست) اسیرى نزد رسول خدا آورده اند،

 بسوى رسول خدا روانه شد وقتی او را نیافت، عایشه را دید و جریان را به او گفت. هنگامی که رسول اکرم(صلى اللَّه علیه و آله و سلم) آمد، عایشه خبر آمدن فاطمه(علیها السلام) را داد. پس رسول خدا نزد ما آمد …. و فرمود:

 نمى خواهید چیزى بهتر از آنچه خواسته بودید، یادتان دهم؟ هنگام خوابیدن ۳۴ بار تکبیر و ۳۳ بار تسبیح و ۳۳ بار حمد خدا را بگوئید و این براى شما از خادم بهتر است.

روایت دوم:
۲- ابى داود [۳] از ابى الورد بن ثمامه نقل مى کند که على(علیه السلام) به ابن اَعبُد فرمود:

آیا برایت از خودم و فاطمه سخن نگویم؟ (پس فرمود:) فاطمه نزد رسول خدا محبوبترین فرد خانواده بود. او نزد من بود که کثرت آسیا کردن بر دستهایش نشانه گذارده بود.

 و از بس با مشک آب حمل کرد، جاى آن بر بدنش ماند، آنقدر خانه را جاروب کرد که لباسش غبارآلود شده بود و آنقدر آتش اجاق را روشن کرد که لباسش سیاه شده بود، از کار کردن در خانه به او آسیب رسیده بود.

 (روزى) شنیدم غلامى نزد رسول خدا آورده اند. به او گفتم: خوب است نزد پدرت بروى و از او غلامى بخواهى که تو را (در کارهاى خانه) کفایت کند.

 فاطمه نزد پدرش رفت، پدر را در حال سخن گفتن دید، پس حیا کرد و (بدون آنکه درخواست خود را بیان کند) بازگشت. فرداى آن روز رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) نزدمان آمد … و فرمود: دیروز درخواستت از آل محمد چه بود؟ فاطمه سکوت کرد.

دوباره فرمود، و جواب، باز هم سکوت بود.
گفتم: به خدا سوگند به شما خواهم گفت، اى رسول خدا! او از بس در خانه آسیاب کرده، اثر آن بر دستانش مانده است، از بس با مشک، آب حمل کرده، اثرش بر بدنش مانده است.

 آنقدر خانه را جاروب کرده که لباسش غبارآلود شده و آنقدر آتش اجاق را روشن ساخته که لباس هایش سیاه شده است، با خبر شدیم که غلام یا خادمى نزد شما آورده اند، به او گفتم: از پدرت خادمى بخواه.

ابوداود مى نویسد: رسول خدا در جواب، همان مضمونى را که حاکم نقل کرده، بیان فرموند.
مراد ابو داود از نقل حاکم، همان حدیثى است که کمى قبل، از بخارى و مسلم نقل کردیم که رسول خدا فرمود: «نمى خواهید چیزى بهتر از آنچه خواسته بودید یادتان دهم؟

هنگام خوابیدن ۳۴ بار تکبیر و ۳۳ بار تسبیح و ۳۳ بار حمد خدا را بگوئید و این براى شما از خادم بهتر است…». این حدیث را ابونعیم نیز در حلیه الاولیاء[۴] با اختصار آورده است.

۳- روایت سوم:
از امام علی علیه السلام نقل شده است که: یکی از پادشاهان عجم برده ای به پیامبر هدیه نمود، من به فاطمه گفتم نزد رسول خدا برو و خدمتگزاری برای خود درخواست کن، زهرا نزد رسول خدا رفته و این موضوع را با ایشان در میان گذارد.

 پیامبر علیه السلام فرمودند: فاطمه جان! چیزی به تو دهم که برایت از خادم و آنچه در دنیاست بهتر باشد؛ بعد از نماز، ۳۴ بار الله اکبر، و ۳۳ مرتبه الحمد لله و ۳۳ بار سبحان الله بگو.


آنگاه این اذکار سه گانه را با «لا اله الا الله.» پایان بخش، و این برای تو از آنچه خواسته ای و ازدنیا و آنچه در دنیاست بهتر خواهد بود. [۵]

آیا ترتیب در تسبیحات حضرت زهرا مهم است؟

تسبیحات حضرت زهرا (سلام الله علیها) دارای آداب و شرایطی است که به آن‌ها اشاره می‌شود:

الف) از لحاظ کمیت (تعداد)

باید تعداد اذکار تسبیحات حضرت زهرا (سلام الله علیها) به‌همان صورتی که در روایات وارد شده؛ یعنی ۳۴ بار «الله‌اکبر» و ۳۳ بار «الحمدلله» و ۳۳ بار «سبحان‌الله»، گفته شود.

 و اگر بیشتر یا کمتر گفته شود، قطعا آن آثار را نخواهد داشت؛ به عنوان مثال تصور کنید گنجی در طبقه ۳۴ یک برج باشد، در این صورت شما برای به‌دست آوردن آن گنج، باید وارد طبقه ۳۴ بشوید.

 و اگر وارد طبقه بالاتر یا پایین‌تری بشوید، قطعا آن گنج را نخواهید یافت. تسبیحات حضرت زهرا (سلام الله علیها) هم این‌گونه است.

ب) از لحاظ کیفیت (چگونگی):

سه دسته روایت در کیفیت و چگونگی و ترتیب ذکر تسبیحات حضرت زهرا (سلام الله علیها) وارد شده است

دسته اول؛ روایاتی که می‌گویند: «الله اکبر» ۳۴ مرتبه، «الحمدلله» ۳۳ مرتبه و «سبحان الله» ۳۳ مرتبه که در این زمینه چهار روایت وجود دارد.

دسته دوم؛ روایتی که می‌گوید: هنگام خواب ۳۳ مرتبه «سبحان‌الله»، ۳۳ مرتبه «الحمدلله» و ۳۴ مرتبه «الله‌اکبر» که در این زمینه فقط یک روایت موجود است.

دسته سوم؛ روایتی که می‌گوید: «الله اکبر» ۳۴ مرتبه، «سبحان الله» ۳۳ مرتبه و «الحمدلله» ۳۳ که در این زمینه دو روایت ذکر شده‌است.

توضیح و شرح سه دسته روایت در ترتیب تسبیحات حضرت زهرا

احادیث فراوانى بر استحباب ذکر تسبیحات فاطمه زهرا علیها السلام تأکید کرده اند. این احادیث، میان شیعه و اهل سنّت، مستفیض اند و در کتب اربعه شیعه و برخى صحاح و مسانید مشهور اهل سنّت به طرق مختلف، نقل شده اند.

 آنچه از این احادیث فهمیده مى شود، آن است که استحباب این تسبیحات که از مصداق هاى ذکرِ کثیر دانسته شده، منحصر به تعقیب نمازهاى واجب، یا هر نمازى نیست ؛ بلکه هنگام خواب، یا براى رفع پاره اى مشکلات نیز مفید است. [۶]

همه این احادیث، اتّفاق دارند که تسبیحات فاطمه زهرا علیها السلام از ترکیب سه ذکر «اللّه  اکبر»، «الحمد للّه» و «سبحان اللّه» پدید آمده و عطاى پُر ارزش پیامبر خدا صلى الله علیه و آله به دختر بزرگوارش فاطمه علیهاالسلام است.

 همچنین در تعداد مجموعى و اختصاصى هر یک از این ذکرها، اتّفاق نظر است و همه روایات، تعداد ذکر «اللّه  اکبر» را ۳۴، «الحمد للّه » را ۳۳ و «سبحان اللّه » را نیز ۳۳ بار دانسته اند که مجموع آنها صد مى شود.

تنها اختلاف جزئى، در ترتیب این سه جزء است. احادیث شیعى به اتّفاق، «اللّه  اکبر» را ذکر آغازین مى دانند[۷].

 و برخى احادیث اهل سنّت، آن را ذکر پایانى مى شمرند[۸] و برخى دیگر که در منابع معتبرترى هستند، در این بخش با احادیث شیعى همسو و همسان اند.[۹] از این رو، این اختلاف به آسانى قابل حل  است.

اختلاف دیگر، در حوزه احادیث شیعى و در ترتیب «الحمد للّه » و «سبحان اللّه » است. مشهور احادیث شیعى، «الحمد للّه » را بر «سبحان اللّه » مقدّم مى دارند.

 و تنها در چند حدیث، جا به جایى آنها را ابراز مى دارند و بر همین اساس، بیشتر فقیهان، ترتیب معمولى و رایج کنونى، یعنى «اللّه  اکبر»، «الحمد للّه » و «سبحان اللّه » را یادآورى کرده اند، هر چند برخى از آنان، قائل به تخییر شده و هر دو ترتیب را مجاز و مطابق با سنّت دانسته اند.

نظریه مشهور: مقدم داشتن الحمد للّه  بر سبحان اللّه

علاّمه حلّى در کتاب المختلف ـ که اختلاف فتاواى فقیهان شیعه را بررسى مى کند ـ آورده است: «مشهور در تسبیحات زهرا علیهاالسلام این است.

 که نخست «اللّه  اکبر» گفته مى شود، سپس «الحمد للّه » و بعد «سبحان اللّه ». این را شیخ [طوسى] در النهایه و المبسوط و [شیخ] مفید در المُقنعه و سَلاّر و ابن بَرّاج و ابن ادریس، ذکر کرده اند».[۱۰]

مراجعه مستقیم به کتاب هاى فقهى نیز همین گفته را نتیجه مى دهد. [۱۱]

همچنین شیخ بهائى، در مفتاح الفلاح، آن را مشهور دانسته و گفته است: «آنچه در تعقیبات مشهور است و به آن عمل مى شود، مقدّم داشتن «الحمد للّه » بر «سبحان اللّه » است».[۱۲]

محدّث بحرانى نیز در الحدائق الناضره، پس از ذکر همه احادیث، در پایانِ جمع بندى دلالى و سندى خود، قول مشهور و معتضد به اخبار را مقدم بودن تحمید بر تسبیح دانسته است. [۱۳]

شیخ محمّد حسن نجفى نیز در کتاب گران سنگ جواهر الکلام، چنین نوشته است: «آنچه در میان اصحاب، شهرت بسیار دارد و بلکه در وسائل الشیعه آمده است که شیعیان به آن عمل مى کرده اند.

 این است که نخست، ۳۴ «اللّه  اکبر» گویند، سپس ۳۳ «الحمد للّه » و بعد، ۳۳ «سبحان اللّه ». در فتاوا و احادیث، در این باره اختلافى نمى یابم، جز خبر علل الشرائع که به زودى آن را ذکر خواهم کرد».[۱۴]

دلیل نظریه مشهور چیست؟

 استدلال قول مشهور، ساده و روشن است و احادیث بسیارى بر مدّعاى آن دلالت دارند که با یک شمارش ساده، مى توان فزونىِ آنها را بر احادیث قول دیگر، نشان داد.

 افزون بر این، اسناد احادیث دالّ بر قول مشهور، در مقایسه با احادیث دیگر، قوّت بیشترى دارند و از این رو، حتّى اگر این دو دسته احادیث مختلف را با هم متعارض بدانیم ـ که خواهیم گفت چنین نیست ـ، باز هم بنا به شهرت روایى و قوّت سندى، ترجیح با قول مشهور خواهد بود.[ [۱۵]

نظریه دوم: مقدم داشتن سبحان اللّه  بر الحمد للّه

دلیل این قول، آن است که برخى فقیهان متقدّم، مانند مرحوم شیخ صدوق و پدرش، همچنین ابن جُنَید وشیخ طوسى (در برخى کتاب هایش)، هنگام بیان کیفیت تسبیحات فاطمه زهرا علیهاالسلام، تسبیح را بر تحمید، مقدّم داشته اند[۱۶]

 و چون این فقیهان به روزگار ائمّه علیهم السلام نزدیک تر و خودْ محدِّث  بوده اند، مى توان قول آنان را ردّى بر قول مشهور دانست.

دلیل رد نظریه دوم
در پاسخ به این گفته، مى توان تصریح شیخ صدوق و شیخ طوسى را آورد که آنان، هر دو شکلِ ترتیب مشهور و غیر مشهور را جایز دانسته اند و مقصودشان از آوردن ترتیب غیر مشهور، آن بوده است که بگویند ترتیب مشهور، لازم الرعایه و انحصارى نیست و هر دو کیفیت، مشروع و مطابق با سنّت است.

برخى فقیهان متأخّر، مانند صاحب جواهر نیز همین نظر را دارند و حتّى آن را به علاّمه حلّى و فیض کاشانى نیز نسبت داده اند. [۱۷]

دلیل صاحب جواهر، آن است که در مسائل مستحب، اختلاف در میان احادیث، به تعارض نمى انجامد تا نیاز به ترجیح یا تخییر پیش آید ؛ بلکه در این گونه موارد، تأکید کردن بر یک طرف، به منظور معرّفى فرد احسن و اَکمل است، نه رد کردن جواز و مشروعیت طرف دیگر.

صاحب جواهر مى افزاید: «اى بسا گفته امام صادق علیه السلام اشاره به این دارد، آنجا که فرمود: «وتُبدأُ بالتکبیر ؛ با اللّه  اکبر شروع مى شود» و درباره بقیه [فقرات] سکوت کرد».[۱۸]

مهم این است که با الله اکبر شروع شود
یعنى آنچه مهم است، آغاز با تکبیر است و چون امام علیه السلام از بیان ترتیب میان حمد و تسبیح خوددارى ورزیده است، پس ترتیب آن دو، مهم نیست.

 و آنچه محمّد بن عذافر از فعل امام صادق علیه السلام گزارش داده است که امام علیه السلام تحمید را بر تسبیح مقدّم داشت،[۱۹] چیزى جز جواز و حدّاکثر،  استحباب آن را اثبات نمى کند و دلالتى بر حتمیت آن و طرد کیفیت طرف دیگر ندارد.

نظریه سوم: تفصیل
گفتنى است نظریه دیگرى نیز در این میان مطرح است و آن قول به تفصیل است ؛ یعنى اختصاصِ کیفیت مشهور «مقدم بودن تحمید بر تسبیح» به تعقیب نمازها و اختصاصِ کیفیت غیر مشهور «مقدم بودن تسبیح بر تحمید» به هنگام خواب است.

شیخ بهائى، این تفصیل را با استفاده از اجماع مرکّب، رد کرده است ؛[۲۰] امّا فقیهان دیگر مانند محدِّث بحرانى و صاحب جواهر، این رد را نپسندیده و مسئله را محلّ تمسّک به این گونه دلیل ها ندانسته اند. [۲۱]

دلیل ردّ این تفصیل،
دلیل بهتر در ردّ این تفصیل، مراجعه به احادیث است ؛ زیرا در میان احادیث مشهور، حدیثى داریم که همان کیفیت مشهور را براى گفتن این ذکر قبل از خواب، اثبات مى کند و در میان احادیث غیر مشهور نیز حدیث مختص به تعقیب نماز داریم.
 به سخن دیگر، این جمع بندى در احادیث، قابل اجرا نیست و احادیث مشهور، مطلق هستند و هر دو حالت را در بر مى گیرند.

اهمیت و فضیلت تسبیحات حضرت فاطمه (س)

در منابع حدیثی، روایات متعددی در باب اهمیت تسبیحات حضرت زهرا(س) نقل شده است:

در روایات، تسبیح حضرت فاطمه سلام اللّه علیها مصداق ذکر کثیر- که خداى متعال در قرآن کریم بدان دستور داده [۲۲]

شمرده شده و برترین هدیه رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله به دخت گرانقدرش حضرت فاطمه سلام اللّه علیها بیان شده است. [۲۳]

ابو هارون مکفوف می‌گوید: امام صادق(ع) به من فرمود: ای ابو هارون، ما کودکان خود را همان‌گونه که به نماز فرمان می‌دهیم به تسبیح حضرت زهرا(س) نیز امر می‌کنیم. پس بر این ذکر مداومت کن. زیرا هر بنده‌ای بر آن مداومت کند، تیره‌بخت نمی‌شود.[۲۴]

امام باقر(ع) فرمود: هر کس تسبیح حضرت زهرا(ع) را بگوید سپس طلب آمرزش کند آمرزیده خواهد شد. این تسبیح به زبان یک صد مرتبه است ولی در میزان عمل یک هزار تسبیح به‌شمار می‌رود، و شیطان را دور می‌کند، و خداوند رحمان را خشنود می‌سازد.[۲۵]

از امام باقر(ع) روایت شده است: از جهت حمد و ذکر، خدا با چیزی بهتر از تسبیح حضرت فاطمه زهرا(س) عبادت نشده است. اگر عملی بهتر از آن بود، پیامبر خدا آن را به زهرا(س) عطا می‌کرد.»[۲۶]

از امام صادق(ع) روایت شده است: هر کس پس از نماز واجب، با تسبیح فاطمه(س) صد بار به تسبیح خدا بپردازد، و به دنبال آن یک بار «لا اِلهَ اِلَّا الله» بگوید، آمرزیده می‌شود.»[۲۷]

  در حدیث دیگری از آن حضرت روایت شده است: تسبیح فاطمه زهرا(س) هر روز بعد از هر نماز، از هزار رکعت نماز در هر روز، نزد خدا محبوب‌تر است.»[۲۸]

از امام صادق(ع) روایت شده است: هر کس بعد از نماز واجب، پیش از آنکه پاهای خود را جفت کند (قبل از به هم خوردن حالت جلوس تشهد و سلام )، تسبیح فاطمه زهرا(س) بگوید، خداوند او را می‌آمرزد.»[۲۹]

محمد بن مسلم ثقفی کوفی نقل کرده است که امام باقر(ع) فرمود: تسبیح حضرت فاطمه (س) مصداق همان ذکر کثیر است که خدای متعال در قرآن به آن، فرمان داده است تا او را فراوان یاد کنیم.[۳۰]
ذکر تسیبیح حضرت زهرا(س) پیش از خواب در روایات متعددی توصیه شده است.[۳۱]

چرا ترتیب تسبیحات اربعه بر عکس تسبیحات حضرت زهرا(س) است؟

تسبیح حضرت فاطمه زهرا(س) به شکل دیگری هم وارد شده است: «سبحان اللَّه، الحمدللَّه، اللَّه اکبر». هم چنین در مورد تقدم تسبیح بر تحمید نیز روایاتی وارد نشده است.

در هر صورت هر موقعیتی تناسب با ذکری خاص و ترتیبی مخصوص دارد؛ مثلاً نماز با تکبیر آغاز می شود، پس از آن تحمید است (الحمدللَّه) و پس از آن تسبیح (در رکوع و سجده)، بنابراین باید گفت:

 چرا تسبیحات اربعه روند دیگری نسبت به آغاز نماز دارد؟

 در هر صورت اساس مطلب آن است که این اذکار متناسب با موقعیت شخص است؛ مثلاً نماز با تکبیر شروع می شود، ولی در رکعات ۳ و ۴ تسبیح قبل از هر چیز مطرح می شود.

 راز این تفاوت شاید در این موضوع نهفته باشد که بنده، با توجه به عظمت الهی در برابر او می ایستد و «اللَّه اکبر» می گوید؛

 ولی آن گاه که کوچکی و نقص خود را در برابر او دید، لب به تسبیح می گشاید و از ان چه که درباره خداوند تصور کرده است، پوزش می طلبد و می گوید «سبحان اللَّه».

تسبیحات حضرت زهرا (س) و تسبیحات اربعه، هر چند سه ذکر مشترک دارند، اما یکی نیستند، زیرا اولاً ترتیب متفاوتی دارند و ثانیاً در مواقع متفاوتی گفته می‌شوند و کارکردهای متفاوتی دارند. 

تسبیحات حضرت زهرا (س)  را چه زمانی بگوییم؟

معمولا برای ما اینگونه نهادینه شده است که بعد از نمازهای واجب تسبیحات حضرت زهرا سلام الله علیها را می گوییم، اما خوب است بدانیم این ذکر شریف فقط مختص اتمام نمازهای واجب نیست و هر وقت گفته شود برکت خود را دارد.

هر چند بعد از نمازهای واجب مستحب موکد است .امام صادق علیه‏السلام مى‏فرماید:«من سبح تسبیح فاطمه الزهراء علیهاالسلام قبل ان یثنى رجلیه من صلاه الفریضه، غفر اللَّه له». (۳۲)


هرکس تسبیح حضرت فاطمه‏ى زهرا علیهاالسلام را قبل از اینکه وضع خود را بعد از نمار واجب عوض کند، بجا آورد، خداى متعال او را مشمول مغفرت خود مى‏گرداند.

خوب است بدانیم یکی از مواقعی که به گفتن این تسبیحات سفارش شده است هنگام خواب است  «وَ عند إراده النوم لدفع الرویا السیِّئه؛ و هنگام خواب برای دفع خواب های بد[مفید است].» (۳۳)

تکمله ای بر تسبیحات حضرت زهرا(سلام الله علیها)

ختم تسبیحات حضرت زهرا سلام الله علیها با ذکر «لا اله الا الله» وارد شده است و همانطور که می دانید این ذکر از  بزرگترین و با فضیلت ترین ذکرهاست.
پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند عزّ و جل به موسی بن عمران فرمود:

 ای موسی! اگر آسمان‌ها و تمام ساکنینش و مجموع زمین‌های هفت گانه را در پیشگاه من به یک طرف ترازو و «لا اله الا اللّه» را در طرف دیگر بگذارند، به راستی که کفّه «لا إله الا اللّه» بر آن کفه ترجیح خواهد داشت. (۳۴)


امام باقر علیه‏السلام مى‏فرماید: «من سبح تسبیح فاطمه علیهاالسلام ثم استغفر، غفر له، و هى مائه باللسان، و الف فى المیزان، و یطرد الشیطان، و یرضى الرحمان».(۳۵)

دستور العملی بهتر از کیمیا

در خاطره ای  آیت الله محمدی ری شهری از فرزند شیخ حسنعلی نخودکی نقل کرده اند که : امام و مرحوم ابوی بالا سر حضرت امام رضا علیه‌السلام، آشیخ حسنعلی را می‌بینند.

می‌آیند که با ایشان صحبت کنند، ایشان زیارت می‌خواندند و اشاره می‌کنند بروید جلوی مدرسه حاج ملا جعفر، زیارت را که خواندم، به آنجا می‌آیم. به آنجا می‌آیند و ظاهراً امام به ایشان می‌گویند: «شما را به این حضرت رضا علیه‌السلام قسم می‌دهیم که علم کیمیا را به ما یاد بدهید».
ایشان می‌گویند: «اگر همه کوه‌های عالم را طلا کنید، آیا اطمینان دارید که از آنها سوء استفاده‌ای نشود؟» امام می‌گویند: «نه، اطمینان نداریم.».

 می‌گویند: «پس چه اصراری دارید چیزی را که ممکن است موجب خسران شود، یاد بگیرید؟ اما من چیزی را به شما یاد می‌دهم که برایتان خسارتی ندارد و محتاج دیگران هم نمی‌شوید».
این را نشنیده بودم، بعداً از اخوی بزرگ حاج آقا موسی شنیدم و کاملش را برایم بیان کردند.
ایشان می‌گویند آشیخ می‌گفتند اول آیه‌الکرسی می‌خوانید، بعد تسبیحات حضرت زهرا«سلام الله علیها»، بعد سه تا قل هو الله و سه صلوات و سه مرتبه :

« وَمَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا وَیَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ وَمَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْءٍ قَدْرًا » (۳۶)

شرایط و احکام تسبیحات

تسبیحات حضرت زهرا پس از هر نماز (واجب یا مستحب) مستحب است اما ذکر آن پس از نماز صبح مستحب مؤکد است.[۳۷] چنان‌که از متون روایی شیعه بر می‌آید گفتن تسبیحات حضرت زهرا سلام الله علیها شرایطی دارد:

۱- اینکه نباید در تعداد آن کم و زیاد شود یعنی در ترتیب و عدد یکی باشد یعنی اول الله‌‌اکبر ۳۴ بار، الحمدلله ۳۳ بار و بعد سبحان‌الله ۳۳ مرتبه .پس در حفظ عدد سهل‌انگاری نشود با اینکه اعمال مستحبی‌اند همانی که وارد شده همان را انجام دهند نه کمتر و نه بیشتر.

۲- اینکه شرط حضور قلب در موقع گفتن ذکر است که انسان با گفتن الله‌اکبر یک سیر معنوی می‌کند و سپس با الحمدلله و سبحان‌الله سیری دیگر می‌کند.

۳- اینکه بلافاصله بودن تسبیح بعد از نماز است، یعنی وقتی نماز به پایان رسید قبل از اینکه حالت خود را به هم بزند و تغییر در وضع بدهد و به عبارتی از حالت تشهد و سلام در نماز خارج شود.

 و قبل از پرداختن به چیز دیگری تسبیح حضرت زهرا (س) را شروع کند و با آنچه که در سرّ عدد و کیفیت ذکر تسبیح معلوم است .

این است که بلافاصله بودن تسبیح بعد از نماز، دارای حسابی است که در غیر این صورت نیست و شاهد مطلب ما روایت امام صادق (ع) در تهذیب الاحکام، شیخ طوسی جلد ۲ است که می‌فرماید:

«کسی که در نمازهای فریضه بعد از سلام نماز قبل از حرکت از مصلی تسبیح کند خداوند را به تسبیح فاطمه زهرا (س) خداوند او را می‌آمرزد و باید تبسیح را با تکبیر «الله‌اکبر» آغاز کند.

۴- اینکه در تسبیح حضرت زهرا (س) موالات بودن شرط است، که اذکار آن بدون وقفه و قطع کردن گفته شود و در هنگام تسبیح از حرف‌های متفرقه یا کارهایی که موجب فاصله افتادن می‌شود.

 پرهیز و اجتناب کند و در این که انسان تسبیح را متصلاً به انجام برساند رموز خاصه‌ای وجود دارد که اهل آن می‌دانند همان طور که مرحوم کلینی در کتاب فروع کافی از محمد ابن جعفر روایت می‌کند:

«انه کان یسبح تسبیح فاطمه صلی الله علیها فیصله و لا یقطعه» امام صادق (ع) تسبیح حضرت فاطمه زهرا (س) را متصلاً انجام می‌داد و آن را با چیز دیگری قطعی نمی‌کرد. [۳۸]

۵- ملازمت و استمرار بر تسبیح حضرت فاطمه سلام اللّه علیها و نیز امر فرزندان به آن، مستحب [۳۹]
۶- و بافضیلت‌ترین عمل در تعقیب نماز است [۴۰]
۷- و نیز گفتن آن هنگام خواب، مستحب مى‌باشد [۴۱]

تشابه و تفاوت تسبیحات حضرت زهرا (س) و حضرت معصومه (س)

 اصل تسبیح برای حضرت فاطمه زهرا (س) است ولی بعد از ایشان تنهایی بانویی که تسبیح برایشان وجود دارد و گفته شده که وقتی به زیارت ایشان می روید، تسبیحاتشان را بخوانید، حضرت فاطمه معصومه (س) هستند.

تفاوتی که تسیبح حضرت زهرا (س) با تسبیح حضرت معصومه (س) دارد این است که در تسبیح حضرت زهرا(س) ۳۴ مرتبه الله اکبر ، ۳۳ مرتبه الحمدالله و ۳۳ مرتبه سبحان الله سفارش شده در حالی که در تسبیح حضرت معصومه (س) میزان الحمدالله و سبحان الله بر عکس تسبیح حضرت زهرا (س) است.

 تسبیحات حضرت زهرا (س)، خدا را در ذهن و قلب داشتن است [۴۲]و درک عظمت و جلالت آن خالق یگانه و یافتن این ادراک و شعور می تواند تو را که به دنبال «ربط الی الله » هستی با معبودت پیوند دهد و در او فنا کند .

حاصل این سیر معنوی به یقین جز بهشت و جاودانگی در آن نخواهد بود، چرا که امام عدالت، حضرت علی (ع) می فرماید:

«سبحان الله، نیمی از میزان اعمال را پر می کند و الحمد لله همه ی میزان و کفه ی ترازو را و الله اکبر میانه ی آسمان و زمین را» . [۴۳]

آثار ماندگار تسبیحات  حضرت زهرا (س)از منظر امام صادق علیه السلام

اکنون به آثار ماندگار و بلند این تسبیحات می پردازیم:۱ . خشنودی خدا، ۲. دور کردن شیطان، ۳. ورود به بهشت، ۴. سنگینی اعمال نیک .

این آثار را از زبان  گویا و توانا و بیان گویای امام به حق ، امام صادق (ع) می شنوی که می فرماید: [۴۴]

«تسبیح فاطمه ی زهرا (س) در گفتن ۱۰۰ عدد است، اما در میزان اعمال ۱۰۰۰ ثواب دارد، شیطان را دور می کند و خدای رحمان را خشنود .» [۴۵]

گوهری چنین ارزشمند و والا را در بالاترین قسمت قلبت قرار بده و هر روز و پس از هر نماز و پیش از هر خفتن با آن پیمانی استوار ببند که سعادت جز در خشنودی خدا و راندن شیطان و دخول به بهشت نخواهد بود و تو چونان هر انسان کمال طلب دیگر، جویای سعادت و نیک بختی هستی و از گذر این تسبیحات می توان به این سعادت دست یافت .

پس آگاهانه و عاشقانه  گفتن «الله اکبر»، «الحمدلله »  وسپس «سبحان الله » خدا را تنزیه از هر شریک و نقص و کاستی صدا بزن.

فلسفه و اسرار تسبیحات حضرت زهرا (س)

ترتیب در تسبیحات حضرت زهرا (س)، شرطی است برای تسبیح گویان، همان گونه که «عدد» شرط رمزآمیز دیگری است .

 در روایت آمده است که هنگام زیارت حضرت فاطمه ی معصومه (س)، بالای سر آن حضرت بایست و سی و چهار مرتبه «الله اکبر» ، سی و سه مرتبه «سبحان الله » و سی و سه مرتبه «الحمد لله » [۴۶] بگو و سپس زیارت نامه ی آن پاک بانوی خانه ی موسی بن جعفر (ع) را با حضور قلب بخوان .

این تسبیحات بی شباهت به تسبیح حضرت زهرا (س) نیست، اما در ترتیب دو ذکر آخرین آن تفاوت است . در زیارت حضرت معصومه (س) ذکر «سبحان الله » ، که در تسبیحات حضرت زهرا (س) سومین و آخرین ذکر بود، دومین ذکر است.

 و این مساله به یقین اسراری دارد که اهل دل به آن آگاهند و باید اهل دل باشیم تا آن را بفهمیم و در غیر آن «دست بر سینه ی نامحرم » خواهند زد

فاطمه ی معصومه (س)، فاطمه ای دیگر است و نزد اهل بیت چونان مادر ائمه، مقام والایی دارد . می دانی که برای زیارت قبر پنهان فاطمه ی زهرا (س)، باید به قم رفت و فاطمه ی معصومه (س) را زیارت کرد .

پس باید بین این مادر و دختر در مقام و عظمت و بزرگواری چنان هم سانی و هم سویی باشد که تسبیحات آن دو نیز مشابه بوده و برای جدا ساختن این دو هدیه که یکی از سوی رسول خدا به فاطمه ی زهرا (س) عطا شد و دیگری از ناحیه ی امام رضا (ع) برای فاطمه ی معصومه (س)، تفاوتی در ترتیب اذکار بیان شده است .

نتیجه:

در تاکید  متون دینی به تسبیحات حضرت زهرا (س) وعلت تقدم و ترتیب ذکرها بر یکدیگر به سه دسته روایت اشاره گردید.

روایات دسته اول مطلق و روایات دسته دوم خاص هستند؛ لذا روایت دسته دوم را فقط به هنگام خواب اختصاص می‌دهیم و روایات دسته اول را به غیر آن مورد، مانند نماز، اما به روایت دسته سوم به دلیل اطلاق و عمل نکردن اصحاب، کنار گذاشته می‌شود.

که بهترین قول این شد که با توجّه به فراوانى احادیث و فتاواى فقیهان، مى توان ترتیب مشهور را بهتر دانست.


و از آن ‌چه در سرّ عدد، مستور است می‌توان فهمید که بلافاصله بودن تسبیح بعد از نماز، دارای حسابی است که در غیر این ‌صورت، نیست.

همچنین این ذکر از لحاظ کمیت و کفیت دارای آداب و شرایط و آثار خاصی است که باید بیشتر مورد توجه سالکان مسیر حق قرار بگیرد.

از طرفی مقایسه ذکر حضرت زهرا(س)  با تسبیحات اربعه و مقایسه آن با ذکر قبل زیارت حضرت معصومه (س)  اهمیت بیشتراین ذکرها را در نماز و درجایگاه  شان حضرت زهرا (س)  و حضرت معصومه (س)  بیان می کند.

و این از اختصاصات حضرت معصومه (س) است که همچون فاطمه زهرا سلام الله علیها تسبیح دارند.پس تسبیح حضرت فاطمه (علیهاالسلام) از ذکرهاى مجرّب و مشهور است که به‌جاى آوردن آن در همه حال و همه جا مطلوب است

پی نوشت:

۱.الکافی، کلینی، دار الکتب الإسلامیه،ج‏۳، ص‏۳۴۳.
۲. صحیح بخارى، کتاب بدءالخلق، باب: مناقب على بن ابیطالب (علیه السلام) و، کتاب الخمس، باب: الدلیل على ان الخمس لنوائب رسول اللَّه (صلى اللَّه علیه و آله و سلم) و صحیح مسلم، کتاب الذکر والدعاء، باب: التسبیح اول النهار و عندالنوم . و صحیح ابى داود، ج ۳۳، باب: التسبیح عندالنوم
۳. صحیح ابى داود، ج ۳۳، باب: التسبیح عندالنوم.
۴. حلیه الاولیاء، ج ۲، ص ۴۱.
۵.سید محمد کاظم قزوینی، فاطمه الزهراء از ولادت تا شهادت، ترجمه دکتر حسین فریدونی، نشر آفاق، چاپ سوم، ۱۳۶۵، ص ۲۲۴)
۶.الکافى : ج ۲ ص ۵۳۶ ح ۷ .
۷.ر . ک : وسائل الشیعه : ج ۴ ص ۱۰۲۴ ، الحدائق الناضره : ج ۸ ص ۵۱۵ ـ ۵۱۹.
 8.ر . ک : مسند ابن حنبل : ج ۱ ص ۲۲۷ ح ۸۳۸ وص ۳۰۵ ح ۱۲۲۸ وج ۸ ص ۱۶۶ ح ۲۱۷۶۸ ، تاریخ بغداد : ج ۳ ص ۲۴ ش ۹۴۵ ، المستدرک على الصحیحین : ج ۳ ص ۱۶۵ ح ۴۷۲۴ و . . . .
۹.ر . ک : صحیح البخارى : ج۳ ص۱۳۵۸ ح۳۵۰۲ ، صحیح مسلم : ج۴ ص۲۰۹۱ ح۸۰ ، سنن ابى داوود : ج۳ص۱۵۰ ح۲۹۸۷ ، مسند ابن حنبل : ج۱ ص۲۸۷ ح۱۱۴۱ .
۱۰. المختلف : ج۲ ص۱۸۲ .
۱۱.ر . ک : النهایه : ص۸۵ ، المبسوط : ج۱ ص۱۱۷ ، المقنعه : ص۱۱۰ ، المراسم العلویّه : ص۷۳ ، المهذّب : ج۱ص۹۶ ، السرائر : ج۱ ص۲۳۳ ، اصباح الشیعه بمصباح الشریعه : ص۷۸ .
۱۲.مفتاح الفلاح : ص۲۱۳ .
۱۳.الحدائق الناضره : ج ۸ ص ۵۲۳ .
۱۴.جواهر الکلام : ج۱۰ ص۳۹۹ . گفتنى است حدیث علل الشرائع ، مطابق با احادیث اهل سنّت است و دراسناد آن نیز راویان اهل سنّت موجودند .
۱۵.شیخ یوسف محدّث بحرانى براى تقویت نظریه مشهور ، به دلیل دیگرى نیز تمسّک کرده که خالى ازضعف نیست ر . ک : جواهر الکلام : ج۱۰ ص۴۰۲.
۱۶.فقه الرضا : ص۱۱۵ ، الهدایه : ص۱۴۱ ، الاقتصاد : ص۲۶۴ . نیز ، ر . ک : المختلف : ج۲ ص۱۸۲ ، المبسوط : ج۱ ص۱۱۷ .
۱۷.جواهر الکلام : ج۱۰ ص۴۰۴ .
۱۸.جواهر الکلام : ج۱۰ ص۴۰۴ .
۱۹.الکافى : ج۳ ص۳۴۲ ح۸ .
۲۰.مفتاح الفلاح : ص۲۱۸ .
۲۱. جواهر الکلام : ج۱۰ ص۴۰۳ ، الحدائق الناضره : ج۸ ص۵۲۱ .
۲۲.احزاب/سوره۳۳،آیه۴۱.   
۲۳.جواهر الکلام ج۱۰، ص۳۹۶.   
۲۴.صدوق، ثواب الاعمال، ۱۳۸۲ش، ص۳۱۵.
۲۵.صدوق، ثواب الاعمال، ۱۳۸۲ش، ص۳۱۵.
۲۶.حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۳ق، ابواب تعقیب، باب ۹، ح۱، ج۴، ص۱۰۲۴.
۲۷.حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۳ق، ابواب تعقیب، باب۷، حدیث۳، ج۴، ص۱۰۲۱.
۲۸.حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۳ق، ابواب تعقیب، باب ۹، حدیث۲، ج۴، ص۱۰۲۴.
۲۹.حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۳ق، ابواب تعقیب، باب ۷، حدیث۴، ج۴، ص۱۰۲۲.
۳۰.”تَسبیحُ فاطِمَهَ مِن ذِکرِ اللهِ الکَثیرِ الَّذی قالَ اللهُ عَزَّ وَجَلَّ: اذْکُرُوا اللهَ ذِکْراً کَثِیراً.” سوره احزاب، ۴۱. نوری، مستدرک الوسائل: ج ۵ ص ۳۶ ح ۵۳۰۵.
۳۱.حر عاملی، وسایل الشیعه، ج۴، ص۱۰۲۵
۳۲.فروع کافى، کتاب الصلاه، ص ۳۴۲، ح ۶.
۳۳.العروه الوثقی المحشی، سید محمد کاظم بن عبد العظیم طباطبایی،ج‏۲، ص‏۶۱۶.
۳۴.سائل الشیعه: ۷/ ۲۰۹، باب ۴۴، حدیث ۹۱۳۲؛ بحار الأنوار: ۹۰/ ۱۹۶، باب ۵، حدیث ۱۸.
۳۵. وسائل الشیعه، ج ۴، ص ۱۰۲۳، ح ۳.
۳۶. سوره طلاق، آیات ۲ و ۳.
۳۷.اکبری، «احکام و نکته‌هایی درباره حضرت زهرا»، ص۴۱.
۳۸.اکبری، «احکام و نکته‌هایی درباره حضرت زهرا»، ص۴۱.
۳۹.وسائل الشیعه ج۶، ص۴۴۱.   
۴۰.جواهر الکلام ج۱۰، ص۳۹۶.   
۴۱.وسائل الشیعهج۶ ص۴۴۶.   
۴۲ . وسایل الشیعه، ج ۶، ص ۴۴۲ .
 43 . اصول کافی، ج ۲، ص ۵۰۶ .
۴۴ . وسایل الشیعه، ج ۶، ص ۴۴۴ .
۴۵ . مفاتیح الجنان، ص ۱۰۱۸ .
۴۶ . معانی الاخبار، شیخ صدوق، ص ۹