واکاوی اعتقاد دینی و باور مردم قبل و بعد از انقلاب

با وجود موانع و مشکلاتی که در راه تحقق اهداف جمهوری اسلامی وجود داشته است با این حال روند کلی کشور رو به رشد و تعالی بوده است و این حقیقت را مردم انقلابی در برهه های مختلف انقلاب اسلامی به اثبات رسانده اند. مردم بعد از انقلاب، هر روز بهتر از دیروز و سرافرازتر در موارد امتحانات و ابتلائات، عمل کردند.

آیا سطح باور و عمل دینی مردم نسبت به پیش از انقلاب افزایش پیدا کرده است؟

مخالفت ها و اعتراضات روحانیت و مردم متدین به رهبری حضرت امام خمینی(ره) در مقابل اعمال ظالمانه و خلاف شرع حکومت پهلوی و عدم توجه حکام طاغوت به خواست مردم و سرکوب آنان، منجر به پدید آمدن انقلاب اسلامی شد. (۱)هر چند این مشیت الهی بود که در یک سرزمین با اکثریت شیعه، حکومت اسلامی با خواست مردم بوجود بیاید و آغازگر این حرکت انجام تکلیف دینی(امر به معروف و نهی از منکر) بود. پس انقلاب هدف نبود (۲)، بلکه اجرا و تحقق احکام الهی مدنظر بود که در نهایت «نهال انقلاب…باروری از خون بیش از شصت هزار شهید و صد هزار زخمی و معلول و…به ثمر نشست.» (۳) بدیهی است که دستاوردهای گرانسنگ انقلاب، بر اثر زحمات و ایثارگری های ملت مبارز ایران بدست آمده است. از آن جهت که باور و اعتقاد یک امر فردی و درونی است و به راحتی قابل ارزیابی و سنجش نیست، از این رو برای رسیدن به پاسخ تنها می توان، عوامل موثر بر اعتقاد و باور دینی مردم در این دو مقطع زمانی (قبل از انقلاب و بعد از انقلاب) را بررسی کرد. نیز وقتی می توان دو چیز را مورد سنجش و مقایسه قرار داد که هر دو دارای شرایط یکسانی باشند. در حالی که شرایط و موقعیت مردم، قبل از انقلاب و زمان حاضر فرق دارد و نمی توان آن دو را به آسانی مقایسه کرد. برای روشن شدن مطلب، نمایی از این دو عصر که یکی به پایان رسیده و دیگری در میانه راه است، را به طور اختصار بیان می کنیم، البته چون یکی ازمعیارهای مهم درسنجش میزان اعتقاد و عمل دینی مردم به خصوص قشر جوان، توجه به فرهنگ دینی و دوری از فساد و لاابالی گری است، لذا بیشتر به بعد فرهنگی می پردازیم.

الف)قبل از انقلاب

حکومت غیر دینی و دست نشانده ای در رأس امور بود و از آنجایی که می دید مسائل دینی مانعی در راه سلطه گری و استبداد است، به سمت رواج فرهنگ ابتذال و بی قیدی و لائیسیته کردن ایران گام بر می داشت، چون تمدن را در جدایی دین از سیاست و رواج فرهنگ منحط غرب می دانست. البته در آن زمان امکانات ارتباطی به این حد گسترده نبود و خانواده ها بیشتر سنتی و مقید به چارچوب خانواده بودند. حضور زن ها و دختران، در جامعه خیلی محدود بود و حتی خیلی ها مانع تحصیل دخترانشان در مدارس می شدند، زیرا به مراکز تحصیل اعتماد نداشتند. به خاطر ظاهر و علنی بودن مفاسد در جامعه و غالب مراکز تفریحی مثل پارک ها و سینماها، مردم از آنها دوری می کردند، به همین خاطرجوانان خانواده های متدین از آسیب و گزند آفات دینی و اعتقادی مصون می ماندند. که این بیشتر بخاطر محدودیت ها بود نه اعتقاد قوی و محکم. هر چند که مظاهر فسادبطورآزادانه مشغول به کار بودند. در بسیاری از مناطق روستایی برق نبود و وسائل ارتباطی و فرهنگی محدود بود، لذا جوانان و نوجوانان، کمتر دچار شبهه و تزلزل در اعتقادات می شدند و بعضا به تبعیت از پدر و مادر فرائض دینی را انجام می دادند. از سویی، به خاطر این که حکومت در دست نیروهای مذهبی نبود، آنان فرصت بیشتری برای رسیدگی به امور فرهنگی داشتند. در آن دوران پسران از سنین نوجوانی بدنبال حرفه و کاری می رفتند و آنانی هم که به تحصیل می پرداختند، اوقات فراغت خود را به کار می پرداختند، زیرا مانند امروز کارها صنعتی نشده بودوبسیاری ازکارهابه وسیله نیروی انسانی انجام می شد. جوانان در اوان جوانی با کمترین وسائل زندگی، ازدواج می کردند، زیرا سطح توقعات و امکانات کم بود. خلاصه، اینها موانعی بود که نمی گذاشت جوانان اوقات بیکاری پیدا کنند تا آزاد باشند و برخی به تفریحات ناسالم بپردازند که موجب دوری از مذهب و دین شود. هر چند که رژیم منحوس پهلوی نهایت تلاش خود را در رواج فساد و فحشا، که از بین برنده اعتقادات دینی است، می کرد و تاثیرخود را هم می گذاشت.

ب)بعد از انقلاب

بعد از انقلاب اسلامی حکومت، بدست نیروهای انقلابی افتاد که کارهای اجرایی، فرصت زیادی از آنان می گرفت و به خاطر این که خط مشی این نظام برای ابرقدرتان روشن شده بود. دشمنان خارجی و داخلی تعدادی از اندیشمندان مهم انقلاب مانند شهیدان مطهری، بهشتی و مفتح را به شهادت رساندند. این در حالی بود که باید همه چیز تغییر و تحول می یافت: قانون اساسی، مجلس، قوه قضاییه، صدا و سیما و سایر نهادها، در ضمن این که هنوز مدت کوتاهی از تحقق انقلاب اسلامی نگذشته بود که جنگی ویرانگر به ما تحمیل شد و در طول آن بسیاری از نیروهای مخلص، وفادار و مذهبی را از ما گرفت و فرصت و مجال کافی را برای تحول فرهنگی از بین برد. همچنین تهاجم فرهنگی از سوی دشمنان خارجی نظام نسبت به نسل جوان، بسیار گسترده شد و ته مانده های رژیم سابق نیز در ابقای فرهنگ فاسد و منحط رژیم سابق که مدت های مدیدی، تأثیر سوء گذاشته بود، بی تأثیر نبودند. پس هر چند که حکومت، اسلامی شد، اما این گونه نبود که موانعی در راه انقلاب و تحول فرهنگی نباشد، بلکه شکل مشکلات به گونه ای دیگر و شاید حتی قوی تر شد. و باید توجه کرد که تغییرات فرهنگی نسبت به تغییرات سیاسی و اقتصادی، همیشه کندتر صورت می پذیرد و نیازبه زمان طولانی تری دارد.

معیار در سنجش میزان اعتقاد و عمل دینی

۱.حمایت های جدی مالی و جانی مردم در طول هشت سال دفاع مقدس، حضور در راهپیمایی ها و انتخابات عمومی، گسترش و نشر انقلاب اسلامی به سایر ممالک و…است که همگی نشانه باور و اعتقاد محکم دینی مردم می باشد که به منصه ظهور در عملکرد دینی آنان رسیده است،

۲.همانطور که در بررسی ها و مصاحبه هایی که صورت گرفته است و در برخی از مجلات و کتب بیان شده است، با این مطلب مهم و با ارزش روبه رو می شویم که مصاحبه شوندگان غالباً نسبت به مسائل فرهنگی و رشد ارزش ها و باورهای دینی حساس هستند که همین احساس مسئولیت و روح تعهد اجتماعی و تکلیف دینی که از اظهارنظرها به چشم می خورد خود بهترین گواه رشد ارزش ها و باورهای اعتقادی مردم است، زیرا کثرت بیان مردم در امری نشان دهنده اهمیت آن موضوع برای مردم است و وجود نقدها و پیشنهادهای مردمی که از سر دلسوزی و خیرخواهی جهت گسترش اخلاق و فضائل معنوی است بیانگر رشد و گسترش این موضوع نزد مردم است.(۴)

۳.انقلاب اسلامی ایران، قطعاً در متوقف ساختن حرکت سریع جامعه ما در سراشیبی انحطاط و سقوط فرهنگی و فرو رفتن در ابتذال فرهنگی، نقش انکارناپذیری داشته است، هر چند توفیقات آن در تحول و اصلاح فرهنگی و سیر صعودی تحول ارزش ها مورد نقد است و عدم رضایت عمومی در این زمینه حاکی از حساسیت جامعه نسبت به مسائل فرهنگی است که این خود ارزش فرهنگی بسیار مهمی تلقی می شود.

۴.برای تحقق هر امری پیش نیازهایی لازم است برای رشد باور و عمل دینی هم پیش نیازهایی نیاز است مثل سابقه تاریخی و فرهنگی غنی، آزادی در عمل و بیان دینی، وجود اشخاص با بصیرت و…اگر کمی تأمل کنیم می بینیم زمینه ها و فاکتورهای لازم برای گسترش اعتقاد و عمل دینی در بعد از انقلاب مسلماً بیشتر از قبل از انقلاب است. زیرا مردم ما به خصوص قشر جوان روشن بین تر و با آزادی و بینش به انجام اعمال دینی می پردازند که این نشانه قوت و عمق این امر در نفوس و قلوب مردم می باشد و ارزش و اهمیت آن از جمع کثیر با اعتقادات و باورهای سطحی بیشتر است و به دست این یاوران مخلص دین است که حرکت های عظیم صورت می گیرد. البته باید این سرمایه ها به خوبی هدایت و بهره برداری شوند تا نتیجه مطلوب حاصل گردد.

۵.برخی از مصادیق عینی که هر کس با دقت و تأمل می تواند به آنها پی ببرد و شواهد مسلمی بر رشد اعتقاد و عمل دینی است، عبارتند از: حضور مستمر و رو به ازدیاد در نمازهای جمعه، مراسم احیاء، شب زنده داری هیئات مذهبی، عضویت در بسیج و مراکز اسلامی، احساس همبستگی با مردم مظلوم مسلمان در سرتاسر جهان، مثل فلسطین، افغانستان، عراق و…، ولایت مداری و حضور زنان مسلمان در موقعیت ها و مسئولیت ها کارساز جامعه، توسلات و شرکت در مراسمات دعا و زیارت ائمه معصومین ـ علیهم السلام ـ چه در ایران و چه در کشورهای اسلامی، داشتن روحیه جهاد و شهادت و رشد آن به ویژه میان نسل جوان.

با ذکر این ویژگی ها و نشانه های رشد یافتگی، این را نباید فراموش کنیم که جامعه ما در راه اسلامی شدن گام بر می دارد و تا رسیدن به نقطه آرمانی و تحقق جامعه ای کاملاً اسلامی فاصله زیادی دارد مقام معظم رهبری دراین زمینه فرموده اند: ما در اول راهیم، آن تصویری که از جامعه اسلامی در ذهن ماست با وضع کنونی، فاصله زیادی دارد. ما توانستیم حصاری را بشکنیم و مانع را از سر راه حرکت به سمت دولت اسلامی و جامعه اسلامی و دنیای اسلامی برداریم. آنچه را که می توانیم بین خودمان و خدا بگوییم، این است که ما تلاش کردیم و مردم ما صادقانه حرکت کردند و امام ما خوب رهبری کرد و پیش برد، اما آنچه را در اثنای این جاهلیت مظلم طی کردیم، نسبت به آنچه که بعداً باید طی کنیم، مطمئناً خیلی کم است اولین و مهم ترین کاری که پیش روی ما قرار دارد، تحول معنوی و روحی انسان ها است. ما متأثر از تربیت های طولانی غیر اسلامی هستیم. آنچه که هیجان عظیم انقلاب و دوران جنگ انجام داده، البته معجزه آسا بود، اما تا این پدیده عمق پیدا بکند و تا وقتی که اعماق ضمیر را متحول نماید، کار زیادی لازم است.(۵)

پی نوشت ها

۱.مقدمه قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران. طلیعه نهضت: اعتراض در هم کوبنده امام خمینی به توطئه آمریکایی انقلاب سفید…عامل حرکت یک پارچه ملت گشت و متعاقب آن انقلاب عظیم و خونبار امت اسلامی در خردادماه ۴۲ که در حقیقت نقطه آغاز شکوفایی این قیام شکوهمند و گسترده بود…

۲.البته همان گونه که در مقدمه قانون اساسی، بخش حکومت اسلامی آمده است: طرح حکومت اسلامی بر پایه ولایت فقیه…از سوی امام خمینی ارائه شد.

۳.مقدمه قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، بهایی که ملت پرداخت.

۴.ذو علم، علی. انقلاب و ارزشها در پرتو انقلاب اسلامی در ایران، ص ۲۴۵ (با دخل و تصرف).

۵.حدیث ولایت (مجموعه رهنمودهای مقام معظم رهبری)، ج ۹،ص ۲۴۸.