نقش عاشورا در پیدایش و پیروزی انقلاب اسلامی ایران
از دیدگاه بسیاری از اندیشمندان و متفکرانی که در زمینه تبیین علل و عوامل پیروزی انقلاب اسلامی ایران، نظریه پردازی نموده اند، عامل مذهب از قوی ترین و اصلی ترین عواملی است که در پیدایش و پیروزی انقلاب اسلامی نقش بسزایی ایفا نموده است.
به چه دلیل ادعا می کنید که انقلاب اسلامی ایران متاثر از قیام امام حسین(ع) و فرهنگ عاشورا است؟ نقش ان در پیدایش پیروزی و تداوم انقلاب اسلامی چیست؟
از دیدگاه بسیاری از اندیشمندان و متفکرانی که در زمینه تبیین علل و عوامل پیروزی انقلاب اسلامی ایران، نظریه پردازی نموده اند، عامل مذهب از قوی ترین و اصلی ترین عواملی است که در پیدایش و پیروزی انقلاب اسلامی نقش بسزایی ایفا نموده است.(۱)
میشل فوکو فیلسوف مشهور فرانسوی و نظریه پرداز پست مدرنیسم، در تحلیل و بررسی عوامل انقلاب اسلامی از (معنویت گرایی سیاسی) نام می برد. به نظر او، روح انقلاب اسلامی در این حقیقت یافت می شود که ایرانیان از خلال انقلاب خود در جست و جوی ایجاد تحوّل و تغییر در خویش بودند. هدف اصلی انان ایجاد یک تحول بنیادین در وجود فردی و اجتماعی، حیات اجتماعی و سیاسی و در نحوه تفکر و شیوه نگرش بود… انان راه اصلاح را در اسلام یافتند. اسلام برای انان هم دوای درد فردی و هم درمان بیماری ها و نواقص جمعی بود.(۲)
اصف حسین در کتاب (ایران اسلامی: انقلاب و ضد ان) بر این نکته تاکید دارد که باید مطالعه انقلاب با توجه به عنصر ایدیولوژی، نقش اپوزیسیون اسلامی، مشروعیت، اموزش ها و خصوصاً رهبری صورت گیرد.(۳) حامد الگار نیز در کتاب (ریشه های انقلاب اسلامی) سه عامل (تشیع، رهبری امام خمینی (ره) و طرح اسلام به عنوان یک ایدیولوژی) را به عنوان ریشه های انقلاب مطرح می کند.(۴)
از سوی دیگر مروری بر ادبیات سیاسی رایج در روند وقوع انقلاب اسلامی، شعارها، سخنرانی ها و بیانیه های انقلابیان و رهبران نهضت، بیانگر این واقعیت است که از میان عناصر مذهبی، (فرهنگ عاشورا و نهضت امام حسین (ع))، نقش بسزایی در این زمینه ایفا نموده است. مولفه های فرهنگ و تعالیم عاشورا عبارت اند از:
۱ فرهنگ شهادت،
۲ فرهنگ مبارزه مستمر حق با باطل،
۳ فرهنگ طاغوت ستیزی و طاغوت زدایی،
۴ اصل پیروی از رضای خدا و مصالح مسلمین،
۵ فرهنگ پیشگیری از جرم و فساد قبل از وقوع ان در فرهنگ نظارت عمومی و امر به معروف و نهی از منکر.(۵)
این مولفه ها در پیدایش و پیروزی انقلاب اسلامی، نقش و تاثیر بسزایی داشته و حفظ و تداوم انقلاب اسلامی نیز در گرو حرکت در این چارچوب می باشد. اکنون جهت اگاهی بیشتر بحث را در چند محور با کمی تفصیل بیشتر پی می گیریم:
یک. تاثیر فرهنگ عاشورا در پیدایش انقلاب اسلامی
- ۱. تاثیر بر اهداف و انگیزه های انقلابیان
هدف و انگیزه مردم ایران از انقلاب اسلامی، نابودی ظلم، استبداد و استکبار و بر پایی حکومت عدل الهی و اجرای احکام اسلامی به عنوان (معروف) و جلوگیری از وابستگی به اجانب و بیگانگان به عنوان (منکر) بود. اینها همان انگیزه و هدف امام حسین (ع) از قیام عاشورا بود انجا که می فرماید: (انما خرجت لطلب الاصلاح فی امه جدّی ارید ان امر بالمعروف و انهی عن المنکر و اسیر بسیره جدّی و ابی علی ابن ابی طالب (ع)).
اگر یزید بن معاویه تجاهر به فسق و فجور داشت، خاندان پهلوی نیز همان گونه عمل می کردند و به عنوان نمونه باید گفت: اسلام زدایی را تا انجا رساندند که به طور رسمی تاریخ هجرت پیامبر اکرم (ص) را به تاریخ شاهنشاهی تبدیل کردند: امام راحل (ره) درباره تاثیر عاشورا بر اهداف و انگیزه های انقلاب اسلامی می فرماید: (حضرت سید الشهدا به همه اموخت که در مقابل ظلم، در مقابل ستم، در مقابل حکومت جایر چه باید کرد)(۶).
برخی از علمای اسلامی بر این عقیده اند که مهم ترین انگیزه امام حسین (ع) از این قیام، ایجاد حکومت اسلامی بوده است. امام خمینی (ره)، در این زمینه می فرماید: (زندگی سیدالشهدا، زندگی حضرت صاحب (ع)، زندگی همه انبیای عالم، همه انبیا- از اول، از ادم تا حالا- همه شان این معنا بوده است که در مقابل حکومت جور، حکومت عدل را می خواستند درست کنند).(۷)
ازاین رو یکی از مهم ترین شعارهای انقلابیون انقلاب، این بود:
(نهضت ما حسینیه، رهبر ما خمینیه)
- ۱. تاثیر بر رهبری انقلاب
وجود رهبری حسین گونه همچون امام خمینی (ره)، یکی از مهم ترین تاثیرات نهضت عاشورا در پیدایش انقلاب اسلامی بود.
مردم ایران، صلابت، شهامت، شجاعت، قاطعیت، سازش ناپذیری و روح حماسی حضرت امام حسین (ع) را در شخصیت امام خمینی (ره) متجلی می دیدند و شرایطی که امام حسین (ع) برای رهبر و حاکم جامعه اسلامی توصیف می نمود، در او می یافتند.
شعار انقلابیان (خمینی، خمینی تو وارث حسینی) مبیّن این امر است.
- ۱. تاثیر بر شیوه مبارزه
در فرهنگ مکاتب مادی نباید مشت به نبرد با درفش برود اما مردم ایران تحت تاثیر نهضت عاشورا، روحیه شهادت طلبی امام حسین (ع) و اصحابش را در خاطره ها مجدداً تکرار می کردند. هنگامی جوانان انقلابی با شعارهای (اللَّه اکبر) و (توپ، تانک، مسلسل، دیگر اثر ندارد…) با تانک ها و مسلسل های رژیم ستم شاهی مقابله می نمودند، امام راحل می فرمود:
(کیفیت مبارزه را اینکه قیام در مقابل یک حکومت قلدری که همه جا را در دست دارد، با یک عده معدود باید چه طور باشد، اینها چیزهایی است که حضرت سیدالشهدا به ملت اموخته است).(۸)
مردم از فرد ستیزی به دور بوده و تحت تاثیر رافت اسلامی و با الهام از سیره امام حسین (ع) با دشمنان خود (مانند حر بن یزید ریاحی و…) با شعار (گل در مقابل گلوله)، فریاد می زدند: (ارتش ایران حسینی شده، رهبر ایران خمینی شده).
(۹)
- ۱. تاثیر از طریق ایام و اماکن عزاداری
ایام عزاداری امام حسین (ع) و اماکن- از قبیل مساجد، تکایا و خیمه های عزاداری امام حسین (ع)- به عنوان مهم ترین زمان و مکان برای فعالیت نیروهای انقلاب و بیداری مردم از مفاسد حکومت پهلوی و سازمان دهی انان برای راهپیمایی، تظاهرات و فعالیت های انقلابی، محسوب می گردید.
اساساً در طول دو ماه محرم و صفر در سال اوج گیری انقلاب اسلامی، نقطه اوج ان یعنی، همان تاسوعا و عاشورای حسینی بود که به کلی پایه های اسلامی رژیم ستم شاهی لرزید.
سران ساواک در تحلیل های درون سازمانی خود گفته بودند: اگر ما بتوانیم ماه محرم را به خوبی پشت سر بگذاریم، رژیم پهلوی ماندنی است و همه دیدیم که بعد از اربعین حسینی در سال ۱۳۹۹ ه. ق رژیم ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی در کمتر از یک ماه ساقط شد.(۱۰)
دو. تاثیر فرهنگ عاشورا در پیروزی انقلاب اسلامی
با مروری بر مقاطع سرنوشت ساز در پیروزی انقلاب اسلامی، مشخص می شود که نقطه اغازین انها از ایام عزاداری امام حسین (ع) و با الهام از اموزه های نهضت عاشورا بود:
۱ قیام ۱۵ خرداد- که نقطه عطفی در تاریخ انقلاب شمرده می شود- به دنبال سخنرانی شدیداللحن حضرت امام (ره) در بعدازظهر عاشورا (۱۳ خرداد ۱۳۴۲) به وقوع پیوست. ایشان در مورد قیام ۱۵ خرداد فرمود:
(ملت عظیم الشان در سالروز این قیام فاجعه انفجارامیزی که مصادف با ۱۵ خرداد ۴۲ بود، با الهام از عاشورا ان قیام کوبنده را به بار اورد. اگر عاشورا و گرمی و شور انفجاری ان نبود، معلوم نبود چنین قیامی بدون سابقه و سازماندهی، واقع شود).(۱۱)
۲ ۱۷ شهریور نیز یکی از مقاطع مهم انقلاب بود که تحت تاثیر عاشورا و فرهنگ ان شکل گرفت: (۱۷ شهریور مکرر عاشورا و میدان شهدا مکرر کربلا و شهدای ما مکرر شهدای کربلا و مخالفان ملت ما مکرر یزید و وابستگان او هستند).(۱۲)
۳ اعلامیه تاریخی امام خمینی (ره) در روز ۲۱ بهمن ۱۳۵۷ مبنی بر شکستن کودتا و حکومت نظامی رژیم- که تصمیم داشتند رهبران اصلی انقلاب را دستگیر کرده، و به زعم خویش به انقلاب برای همیشه پایان دهند- عملاً نوعی حماسه عاشورایی محسوب می شد.
مردم تحت تاثیر اعلامیه و فرمان حسین زمان خویش، به خیابان ها ریخته و توطیه های رژیم را درهم شکستند.
امام راحل (ره) در این زمینه می فرماید:
(اگر قیام حضرت سیدالشهدا (ع) نبود، امروز هم ما نمی توانستیم پیروز بشویم. تمام این وحدت کلمه ای که مبدا پیروزی ما شد، برای خاطر این مجالس عزاداری مجالس سوگواری و این مجالس تبلیغ و ترویج اسلام شد).(۱۳)
سه. تاثیر فرهنگ عاشورا بر حفظ و تداوم انقلاب اسلامی
فرهنگ عاشورا نه تنها عامل پیدایش اصل انقلاب و زمینه ساز پیروزی ان در مراحل مختلف بوده است بلکه همین فرهنگ عامل اساسی حفظ و تداوم انقلاب اسلامی نیز محسوب می گردد.
اگر انقلاب اسلامی بخواهد بر مبنای ان فرهنگی که شکل گرفته است تداوم یابد باید توجه مستمری به همان فرهنگ داشته باشد: روحیه شهادت طلبی، ازادگی و شرف، عزت نفس، مبارزه با فروع ظلم و ستمگری، مخالفت با تخطّی از احکام اسلام و… در عرصه های مختلف سیاست خارجی و روابط با دیگر کشورها و نیز عرصه سیاست داخلی- از سیاست گذاری در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و غیره گرفته تا بخش های اجرایی و….
همه باید پایبند به اموزه های نهضت امام حسین (ع) و فرهنگ عاشورا باشند. اگر انقلاب اسلامی توانسته است از کلیه توطیه ها جان سالم به در برد اگر جنگ تحمیلی هشت ساله- که از سوی تمامی قدرت های جهانی پشتیبانی می شد- نتوانست این انقلاب مردمی و اسلامی را از پای دراورد اگر تهدیدهای دشمنان اسلام، امپریالیسم تبلیغاتی، محاصره اقتصادی، کودتای نظامی و… هیچ کدام کوچک ترین خللی در عزم و اراده نظام اسلامی وارد نکرده است، همه و همه به دلیل همان فرهنگ عاشورایی ملت ایران بوده است.(۱۴)
امام خمینی (ره) در این زمینه می فرماید:
(این محرّم را زنده نگه دارید. ما هر چه داریم از این محرم است. از این قتل سیدالشهدا است و شهادت او است. ما باید به عمق این شهادت و تاثیر این شهادت در عالم برسیم و توجه کنیم که تاثیر او هم امروز هم هست. اگر این مجالس وعظ و خطابه و عزاداری و اجتماعات سوگواری نبود، کشور ما پیروز نمی شد. همه در تحت بیرق امام حسین (ع) قیام کردند. الان هم می بینید که در جبهه ها وقتی که نشان می دهند انها را، همه با عشق امام حسین (ع) است که دارند جبهه ها را گرم نگه می دارند).(۱۵)
ایشان در جای دیگر می فرماید:
(فداکاری حضرت سیدالشهدا (ع) است که اسلام را برای ما زنده نگه داشته است… باید بدانید که اگر بخواهید نهضت شما محفوظ بماند، باید این نهضت ها را حفظ کنید).(۱۶)
پی نوشت:
(۱) به عنوان نمونه ر. ک: زنجانی، عمید، انقلاب اسلامی ایران و ریشه ان روحانی، سید حمید، ل نهضت امام خمینی (ره) محمدی، منوچهر، تحلیلی بر انقلاب اسلامی دوانی، علی، نهضت روحانیون ایران کدیور، جمیله، رویارویی انقلاب اسلامی ایران و امریکا و….
(۲) میشل فوکو، ایرانی ها چه رویای در سر دارند؟ ترجمه حسین معصومی همدانی.
(۳) به نقل از ضیافت های نظری بر انقلاب اسلامی (مجموعه مقالات) عبدالوهاب فراتی، ص. ۲۹۷
(۴) همان.
(۵) هاشم هاشم زاده هریسی، اصول فرهنگ و تعالیم عاشورا، چکیده مقالات گنگره بین المللی امام خمینی (ره) و فرهنگ عاشورا موسسه تنظیم و نشر اثار امام خمینی (ره)، ص. ۱۸۹
(۶) قیام عاشورا در کلام و بیان امام خمینی (ره)، ص. ۵۵
(۷) همان، ص. ۳۸
(۸) صحیفه امام، ج ۱۷، ص. ۵۶
(۹) هفت قطره از جاری زلال اندیشه امام خمینی (ره)، ص. ۲۲۹
(۱۰) راهپیمایی عظیم مردم ایران در روز اربعین برابر با ۱۳۵۷/ ۱۰/ ۲۹ بود که پس از ۲۳ روز (در ۱۳۵۷/ ۱۱/ ۲۲) انقلاب اسلامی پیروز شد.
(۱۱) صحیفه امام، ج ۱۶، ص. ۲۹۰
(۱۲) همان، ص. ۳۴۶
(۱۳) صحیفه امام، ج ۱۶، ص. ۳۴۶
(۱۴) هفت قطره، همان، ص. ۲۳۵
(۱۵) صحیفه امام، ج ۱۷، ص. ۵۸
(۱۶) همان، ج ۱۵، ص ۳۳۱ و ۲۳۰ و جهت مطالعه درباره تاثیرات فرهنگ عاشورا بر انقلای اسلامی ر. ک: فراتی، عبدالوهاب، ضیافتی نظری بر انقلاب اسلامی (مجموعه مقالات)، ص ۹۱ فصلنامه حکومت اسلامی، سال هشتم، شماره اول بهار ۸۲، (ش ۲۸)، ص. ۳۹۶