لزوم توجه به بایسته‌های برنامه‌سازی حوزه مهدویت
در تولید و پخش برنامه‌های دینی از جمله برنامه‌های مهدوی حساسیت‌ها و ظرافت‌های خاصی وجود دارد که اگر به آنها بی‌توجهی یا کم‌توجهی صورت گیرد آن برنامه‌ها نه تنها اهداف مورد نظر را محقق نخواهند ساخت، چه بسا ممکن است موجب ایجاد شبهه‌ها و پرسش‌های مختلف نسبت به آموزه‌های دینی شوند.
مهم‌ترین بایسته‌هایی که در ساخت برنامه‌های مهدوی باید مورد توجه قرار گیرند، به شرح زیر است:
۱. تعمیق و ارتقای معرفت و ایمان روشن‌بینانه
رهبر معظم انقلاب اسلامی در بیان نقش و مسئولیت صدا و سیما در حوزه دین، ارتقای «معرفت دینی» و «ایمان دینی» مردم را مورد توجه قرار داده، می‌فرماید:
معرفت دینی باید ارتقا و گسترش پیدا کند، اما یک معرفت روشن‌بینانه و آگاهانه… طبیعتاً از وظایف صدا و سیما ارتقای معرفت دینی و ایمان دینی است؛ هر دو. معرفت و ایمان با هم تفاوت دارند. هم ایمان مردم باید تقویت شود. هم معرفت و شناخت مردم. شناخت دینی مردم باید ارتقا پیدا کند. در زمینه معرفت دینی باید توجه داشت که این ایمانی که مردم پیدا می‌کنند، سست، عوامانه، سطحی و قشری نباشد؛ به شدت از این پرهیز بشود. اکتفا نشود به تغلیظ احساسات مردم و تشریفات افراطی. تأکید بر این چیزها به طور افراطی، هیچ مفید نیست؛ هیچ تبلیغ دین محسوب نمی‌شود.۱
براساس این سخن مقام معظم رهبری، در برنامه‌های مهدوی صدا و سیما ـ همچون دیگر برنامه‌های دینی ـ باید به موضوع تعمیق و ارتقای معرفت و ایمان مخاطبان رسانه ملی توجه و تلاش شود که این‌گونه برنامه‌ها هم معرفت و شناخت مردم نسبت به موضوع مهدویت را افزایش دهند و هم ایمان و باور آنها را نسبت به این موضوع ارتقا بخشند. بنابراین، بر همه مدیران و برنامه‌سازان صدا و سیما لازم است که از یک سو از طرح مطالب سست، عوامانه، سطحی و قشری در برنامه‌های مهدوی جلوگیری کنند و از سوی دیگر از بسنده کردن به شاعرانه‌ها و مطالب صرفاً احساسی و عاطفی که جنبه معرفت‌افزایی ندارند، خودداری نمایند.
برای تحقق آنچه گفته شد، اقدام‌های متعددی باید صورت گیرد که در اینجا به چند مورد از مهم‌ترین آنها اشاره می‌کنیم:
الف) بهره‌گیری از پژوهش و تحقیق در ساخت برنامه‌ها: هرگز نمی‌توان از برنامه‌ای که برای ساخت آن هیچ پژوهش و تحقیقی صورت نگرفته است و برنامه‌ساز صرفاً براساس اطلاعات محدود خود یا حداکثر استفاده از چند کتاب دست سوم، برنامه خود را سامان داده است، انتظار تعمیق و ارتقای معرفت و ایمان مردم در زمینه باور مهدوی را داشت. از این رو بر سازندگان برنامه‌های مهدوی رسانه ملی لازم است که در تهیه و تولید این‌گونه برنامه‌ها به پژوهش و تحقیق بیش از پیش بها دهند و از طرح مطالبی که بر پژوهش و تحقیق مبتنی نیست خودداری کنند.
ب) استفاده از کارشناسان و مجریان زبده و فهیم: یکی دیگر از عواملی که می‌تواند در افزایش سطح برنامه‌های مهدوی و در نتیجه ارتقای معرفت و ایمان مخاطبان این برنامه‌ها مؤثر باشد، استفاده از آن دسته از کارشناسان حوزوی و دانشگاهی است که در موضوع مهدویت به طور تخصصی کار کرده‌اند و صرفاً به ارائه اطلاعات عمومی نمی‌پردازند. بهره‌گیری از افراد آشنا به موضوع مهدویت برای اجرای برنامه‌های مهدوی نیز می‌تواند نقش مهمی در این زمینه داشته باشد.
ج) تأمل و تدبر در تولید برنامه‌ها: شتاب و عجله در ساخت برنامه‌های مختلف، از جمله برنامه‌های مهدوی برای پاسخ‌گویی به تب آنتن، آفت بزرگی است که مانع تحقق اهدافی چون معرفت‌افزایی و تعمیق ایمان و باور مردم می‌شود و برنامه‌ها را همواره در سطحی نازل از محتوا قرار می‌دهد. برای رهایی از این آفت داشتن برنامه‌ریزی مناسب برای تولید این‌گونه برنامه‌ها ضروری است.
۲. توجه به وجوه سه‌گانه فرهنگ مهدویت
فرهنگ و اندیشه مهدویت شیعی وجوه مختلفی دارد و همه ابعاد سه‌گانه «ذهنی ـ عقلی»، «قلبی ـ احساسی» و «عینی ـ رفتاری» وجود انسان‌ها را در بر می‌گیرد. از این رو در ترویج و گسترش این فرهنگ و اندیشه متعالی از طریق صدا و سیما باید به همه ابعاد وجودی انسان‌ها توجه و همه آنها را متأثر نمود. یعنی از یک سو باید تلاش کرد که مخاطبان به «شناخت عقلی» مناسبی نسبت به معارف مهدوی دست یابند و از این نظر کاملاً اقناع شوند و از سوی دیگر باید در پی این بود که مردم از نظر عاطفی و احساسی نیز از این معارف متأثر شوند تا به «پیوند قلبی» مستحکمی با مهدی موعود نائل شوند و از دیگر سو باید سعی نمود که شنوندگان و بینندگان از بعد عینی ـ رفتاری هم از معارف مهدوی تأثیر پذیرند، تا در نهایت به «همراهی عملی» شایسته‌ای با امام و مقتدای خود برسند و رفتار آنها نیز رنگ و بوی مهدوی پیدا کند.
به بیان دیگر در تبلیغ و ترویج فرهنگ مهدویت و انتظار باید «دانش افزایی»، «شورآفرینی» و «حرکت‌زایی» در کنار هم مورد توجه قرار گیرند تا همه وجوه این فرهنگ در جامعه محقق شود. البته این سخن به این معنا نیست که یک برنامه همه این وجوه را داشته باشد، بلکه مراد این است که برایند کلی برنامه‌های صدا و سیما و حاصل تولیدات متعدد و متنوع رسانه در عرصه مهدویت باید به گونه‌ای باشد که تصویر جامعی از فرهنگ مهدویت و انتظار ارائه دهد و همه ابعاد وجودی انسان‌ها را از این فرهنگ متأثر سازد.
۳. شبهه‌زایی از افکار و اندیشه‌ها
تنوع و تکثر مخاطبان رسانه و اختلاف سطح علمی، فرهنگی و اعتقادی آنها اقتضا می‌کند که طرح مباحث مهدوی به گونه‌ای صورت گیرد که خدای ناکرده برای کسی ایجاد شبهه و ابهام نکند. قطعاً نمی‌توان همه مطالب و مباحثی را که در یک جمع محدود از ارادتمندان حضرت مهدی(علیه السّلام) بیان می‌شود ـ هرچند بسیار جذاب و شنیدنی باشد ـ در رسانه ملی مطرح کرد.
رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز در دیدار با رئیس و مدیران سازمان صدا و سیما بر این موضوع تأکید نموده، فرمود:
برنامه دینی باید نسبت به دین شبهه‌زُدا باشد از ذهن شنونده؛ نه شبهه‌زا، من گاهی بعضی از بیانات دینی را از تلویزیون یا از رادیو گوش می‌کنم و می‌بینم شبهه ایجاد می‌کند! یک حدیث سستی، یک حرف نامعقولی، یک مطلبی که حالا در جمع مثلاً بیست نفره یا پنجاه نفره یک عده مؤمن مخلص، زدنش خوب است و ایمان آنها را زیاد می‌کند، در سطح میلیونی مردم به زبان آوردن، جز اینکه ایمان یک عده‌ای را سست کند و در ذهنشان تردید ایجاد کند، هیچ فایده دیگری ندارد. از این چیزها باید پرهیز کرد. بیان دینی و تبیین دینی باید شبهه‌زدا باشد؛ شبهه‌زا نباشد.۲
بنابراین، در تولید برنامه‌های مهدوی دو نکته را همواره باید در نظر داشت؛ اول اینکه مطالب و مباحث مطرح شده در این‌گونه برنامه‌ها، شبهه‌ای را به ذهن بیننده یا شنونده القا نکند و دوم اینکه اگر برنامه به پاسخ شبهه‌ای می‌پردازد، پاسخ‌گویی به گونه‌ای باشد که کاملاً برای مخاطبان با همه اختلاف سطحی که دارند، قانع کننده باشد. در غیر این صورت شبهه مطرح شده در ذهن مخاطب باقی می‌ماند بی‌آنکه پاسخ مناسبی برای آن دریافت کرده باشد و این همان شبهه‌زایی است که مقام معظم رهبری به آن اشاره فرمود.
گفتنی است با توجه به نکته یادشده برخی معتقدند اساساً رسانه حتی با هدف پاسخ‌گویی هم نباید به طرح شبهه‌ها بپردازد؛ زیرا این احتمال وجود دارد که مخاطب اصل شبهه را به خوبی درک کند و ذهنش شبهه‌دار شود ولی پاسخ شبهه را به خوبی درک نکند یا از آن قانع نشود.
۴. طرح مطالب درست و متقن
مخاطبانی که برنامه‌های مهدوی رسانه را برای خود انتخاب می‌کنند، ممکن است از نظر سن و سال یا سطح تحصیلات متفاوت باشند. مثلاً برنامه‌ای ویژه نوجوانان و برنامه دیگری برای فرهیختگان تولید شود، ولی در همه این برنامه‌ها این نکته باید مورد توجه قرار گیرد که مطالب ارائه شده کاملاً درست و متکی به منابع متقن باشد؛ اگرچه سطح این مطالب با هم متفاوت است و با توجه به مخاطب ممکن است ساده یا پیچیده باشد.
رهبر معظم انقلاب اسلامی در همین زمینه می‌فرماید:
درست است که ما تبیین دینی را در سطح نخبگان، در سطح متوسط و در سطح پایین و در سطح کودکان داریم، اما همان که در سطح کودکان است، مطلقاً باید صحیح باشد… آنچه ما به کودک، یا به انسان عامی، در زمینه دین تفهیم می‌کنیم، مطلقاً نبایست غلط باشد که بعد در ارتقای معرفت دینی ببیند آن حرف، حرفِ نادرستی بوده است. نه، درست؛ منتها ساده. بنابراین حرف دینی در همه سطوح بایستی صحیح باشد.۳
با توجه به سخن صریح مقام معظم رهبری، بر مدیران و برنامه‌سازان رسانه ملی لازم است که از طرح هرگونه مطلب نادرست و مطالب سستی که چندان پایه و اساسی ندارند ـ حتی اگر در برخی کتاب‌ها مطرح شده یا به گونه‌ای در جامعه رواج یافته باشد ـ جلوگیری کنند.۴
۵. استفاده نکردن از متن‌های بی‌محتوا یا کم‌محتوا
اگرچه قالب ادبی اعم از شعر یا نثر وسیله مناسبی برای انتقال مفاهیم دینی و از جمله معارف مهدوی است و در ایجاد انس و ارتباط میان مردم و موعود منتظَر بسیار مؤثر می‌باشد، ولی باید توجه داشت که در استفاده از این قالب هم نمی‌توان نسبت به محتوا و مضمون بی‌تفاوت بود و از هر متنی صرفاً به دلیل زیبایی و داشتن آرایه‌های ادبی استفاده کرد.
متأسفانه بسیار دیده می‌شود که مجریان برنامه‌های صدا و سیما به ویژه در برنامه‌های زنده، شعر یا قطعه ادبی را با آب و تاب در مدح و ثنای امام عصر(علیه السّلام) می‌خوانند، بی‌آنکه توجه کنند که آیا این شعر یا قطعه ادبی چیزی به معرفت مردم اضافه می‌کند یا اینکه انس آنان با امامشان را بیشتر می‌کند یا خیر؟ سخنان رهبری در این زمینه خواندنی است:
گاهی انسان برنامه‌ای را می‌بیند که شخصی با شدّ و مدّ و مثل یک قطعه ادبی، فرضاً راجع به امام هفتم، موسی بن جعفر(علیه السّلام)، حرف می‌زند: «در سرادق ملکوت!» که هیچ معنا ندارد و مثل پفک بزرگ است. این کارها نه ایمان کسی را زیاد می‌کند، نه لذتی دارد، نه هنر نویسندگی، به معنای حقیقی کلمه، در این کار به کار رفته، چرا ما این برنامه‌ها را پخش می‌کنیم؟!… به جای صدای آن طوری، چند فضیلتِ درست، منطقی ـ با سند درست ـ از امام موسی بن جعفر(علیه السّلام) نقل کند و زندگی او را شرح دهد؛ انسان گوش می‌کند، لذت می‌برد، معرفت و محبتش زیاد می‌شود، دلش از شنیدن مناقب این بزرگواران روشن می‌شود.۵
بنابراین، نباید تصور کرد رسالت صدا و سیمای جمهوری اسلامی در زمینه ترویج و گسترش معارف مهدوی تنها به اینکه در شب‌های جمعه یا آخرین ساعات روز جمعه، دقایقی را به امام زمان(علیه السّلام) اختصاص دهد و با پخش چند شعر و قطعه ادبی همراه با تصاویری از مسجد مقدس جمکران مردم را سرگرم کند، خلاصه می‌شود، رسالت رسانه ملی آنگاه به طور کامل محقق می‌شود که برنامه‌های مهدوی موجب افزایش معرفت و محبت مردم نسبت به امام عصر(علیه السّلام) گردد.
۶. نوآوری در قالب و محتوا
با نگاهی اجمالی به برنامه‌هایی که صدا و سیمای جمهوری اسلامی در سال‌های اخیر در زمینه موضوع مهدویت تولید و پخش کرده است، به روشنی می‌توان دریافت که این برنامه‌ها بیشتر در قالب گفت‌وگو، میزگرد، برنامه‌های ترکیبی و گاه مستند بوده است و نوآوری و ابتکار چه از نظر قالب و چه از نظر محتوا در این برنامه‌ها کمتر به چشم می‌خورد. این در حالی است که رسانه‌های رقیب برای تبیین، تبلیغ و ترویج معارف آخرالزمانی کتاب مقدس از همه توانمندی‌های خود بهره می‌گیرند و از همه قالب‌های برنامه‌سازی با هوشمندی استفاده می‌کنند.
بی‌تردید ما برای احیا و گسترش فرهنگ مهدویت و انتظار در جامعه شیعی ایران و در سطح جهانی نیازمند بهره‌گیری از همه ابزارهای رسانه‌ای به ویژه صدا و سیما هستیم و تا زمانی که صدا و سیما نتواند معارف مهدوی را با استفاده از قالب‌های جذاب برنامه‌سازی به جامعه عرضه کند، نمی‌توان انتظار داشت که این معارف چنان‌که باید و شاید در میان همه اقشار به ویژه نسل جوان نهادینه شود.
با توجه به آنچه گفته شد، بر مدیران و برنامه‌سازان رسانه ملی لازم است با بهره‌گیری از دیدگاه‌های کارشناسان دست به تحولی اساسی در چگونگی عرضه معارف مهدوی از صدا و سیما بزنند و به جای طرح مباحث تکراری در قالب‌های کلیشه‌ای، مباحث جذاب و شنیدنی مهدوی را با بهره‌گیری از قالب‌های متنوع برنامه‌سازی، از جمله قالب نمایش به مخاطبان خود عرضه کنند.
۷. سرلوحه قرار دادن اندیشه امام خمینی(ره) در باب انتظار
در جامعه ما دیدگاه‌ها و اندیشه‌های متفاوت و گاه متعارضی در زمینه موضوع مهدویت و انتظار وجود دارد. گروهی با برخورد «غیرفعال» با اندیشه انتظار، هرگونه حرکت اصلاحی را در دوران غیبت نفی می‌کنند و هیچ تکلیف و مسئولیتی برای زمینه‌سازی ظهور را متوجه منتظران نمی‌دانند. در نگاه این گروه، حداکثر وظیفه منتظران دعا برای فرج امام زمان(علیه السّلام) و تلاش برای تشرف خدمت آن حضرت است. گروهی هم با تأثیرپذیری از اندیشه‌های امام خمینی(ره) و با نگاهی «فعال» به مفهوم انتظار، انتظار فرج را «انتظار قدرت اسلام» می‌دانند و بر این باورند که در عصر غیبت، شیعیان باید تلاش کنند که با تشکیل حکومت و گسترش عدالت و صلاح در جامعه، مقدمات ظهور امام مهدی(علیه السّلام) را فراهم نمایند. حال این پرسش مطرح است که برنامه‌های مهدوی صدا و سیما باید مروج و مبلغ چه دیدگاهی باشد و برآیند عمومی برنامه‌های تولید شده، مخاطبان را به کدام دیدگاه متمایل سازد؟
پاسخ این پرسش در نگاه اول آسان به نظر می‌رسد و همه اذعان می‌کنند که باید برنامه‌های صدا و سیما مروج و مبلغ دیدگاه دوم باشد، ولی مهم این است که در عمل چه اتفاقی می‌افتد و ساختار برنامه‌های تولیدی، بخش‌های آنها و فضای کلی حاکم بر برنامه‌ها کدام دیدگاه را تقویت و کدام دیدگاه را تضعیف می‌کند؟
به نظر می‌رسد زمانی که در برنامه‌های مهدوی به وجه معرفتی موضوع مهدویت و انتظار کمتر توجه می‌شود و رویکرد برنامه‌ها بیشتر احساسی، عاطفی است؛ در این برنامه‌ها هیچ سخنی از تکالیف و وظایف سیاسی، فرهنگی و اجتماعی منتظران در عصر غیبت به میان نمی‌آید و مباحث مطرح شده در این برنامه‌ها هیچ ارتباطی، با شرایط امروز جهان اسلام و تهدیدهای بالقوه و بالفعلی که کیان اسلام و شیعه را تهدید می‌کند، ندارد نمی‌توان انتظار داشت که این‌گونه برنامه‌ها در نهایت مخاطبان را به سوی دیدگاهی که برای انتظار نقشی سازنده، تحول‌آفرین و زندگی‌بخش قائل است، رهنمون شود. بنابراین مدیران و برنامه‌سازان رسانه ملی باید مراقبت کنند که ضمن افزایش کمی و ارتقای کیفی برنامه‌های ویژه مهدوی، این‌گونه برنامه‌ها در عمل مروج و مبلغ دیدگاه حضرت امام خمینی( رحمت الله علیه ) یا همان انتظار فعال باشند.۶
۸. توجه ویژه به کودکان و نوجوانان
بهترین زمان برای آموزش و درونی‌سازی آموزه‌های دینی سنین کودکی و نوجوانی است و اگر نهادها و دستگاه‌های آموزشی و تبلیغی بتوانند در این سنین معارف دینی را در قالب‌هایی زیبا و جذاب به مخاطبان ارائه دهند، می‌توان امیدوار بود که این معارف برای همیشه در ذهن و دل آنها خواهد ماند. صدا و سیمای جمهوری اسلامی نیز اگر در پی احیا و گسترش فرهنگ مهدویت و انتظار در جامعه شیعی ایران است، در درجه اول باید به مخاطبان میلیونی کودک و نوجوان این سرزمین بیندیشد و سهم عمده‌ای از برنامه‌های مهدوی خود را به این گروه سنی اختصاص دهد. یعنی چیزی که امروزه در برنامه‌های صدا و سیما کمتر دیده می‌شود.
۹. آسیب‌شناسی و آسیب‌زدایی مستمر
فرهنگ مهدویت و انتظار در جامعه ما دچار آسیب‌ها و آفت‌های متعددی شده و بسیاری خرافه‌ها و اندیشه‌های واهی و بی‌اساس با آن مخلوط و گسترش یافته است. از این رو بر همه سازمان‌ها، نهادها و مؤسساتی که در پی تبلیغ و ترویج این فرهنگ هستند لازم است که با آسیب‌شناسی و آسیب‌زدایی مستمر، معارف ناب مهدوی را به مردم ارائه دهند. صدا و سیمای جمهوری اسلامی نیز از این قاعده مستثنا نیست ومدیران و برنامه‌سازان رسانه ملی نیز باید تلاش کنند که با اتخاذ تدابیر پیش‌گیرانه و نظارت دقیق و مستمر بر ساخت برنامه‌های مهدوی رسانه نه تنها این برنامه‌ها را از آسیب‌هایی چون عوام‌زدگی، سطحی‌نگری، خرافه‌گرایی، برداشت‌های نادرست و… که این روزها، برخی مجالس، مراسم و آثار مهدوی به آنها دچار شده‌اند، حفظ کنند، بلکه این برنامه‌ها را به ابزاری قدرتمند برای مقابله با آسیب‌ها و آفت‌های موجود تبدیل نمایند.۷
۱۰. ارائه تصویری زیبا و دوست‌داشتنی از قیام جهانی امام عصر(علیه السّلام)
یکی از رسالت‌های مهم صدا و سیما در زمینه تبلیغ و ترویج موضوع مهدویت و انتظار زدودن غبار و اوهام از چهره زیبای قیام جهانی و حکومت عدل امام مهدی(علیه السّلام) است. متأسفانه به دلیل تبلیغات نادرست و اطلاعات غلطی که در اختیار جوانان و نوجوانان این سرزمین قرار گرفته است، بیشتر آنها تصویر مناسبی از ظهور امام مهدی و پی‌آمدهای آن در ذهن ندارند و حداکثر چیزی که آنان از این قیام عدالت‌گستر می‌دانند، این است که آن حضرت با شمشیر قیام می‌کند یا شمار زیادی از مردم را به قتل می‌رساند یا چند سالی حکومت می‌کند و بعد هم به دست پیرزنی به شهادت می‌رسد. در حالی که می‌دانیم آن قدر زیبایی‌ها و لطافت‌ها در این حرکت اصلاح‌گرانه جهانی وجود دارد که همه انبیا و اولیا در آرزوی دیدنش بوده‌اند.
با توجه به آنچه گفته شد، دست‌اندرکاران رسانه ملی باید بخش مهمی از برنامه‌های مهدوی را به تصویر جهان پس از ظهور، بیان زیبایی‌هایی آن و تبیین تحولات مثبتی اختصاص دهند که در عصر ظهور در همه عرصه‌های زندگی انسان‌ها رخ می‌دهد.
پی نوشت ها:
۱. از سخنان رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار با رئیس و مدیران سازمان صدا و سیما، ۱۱/۹/۱۳۸۳.
۲. همان.
۳. همان.
۴. برای مطالعه بیشتر در این زمینه ر.ک: شفیعی سروستانی، ابراهیم، معرفت امام زمان(عجل الله تعالی فرجه الشریف) و تکلیف منتظران، ص ۳۷۲ـ۳۷۵.
۵. همان.
۶. برای آشنایی با مؤلفه‌های دیدگاه حضرت امام ( رحمت الله علیه ) در باب انتظار ر.ک: شفیعی سروستانی، ابراهیم، همان، ص ۱۷۳ـ۱۸۴ و ۱۸۵ـ۱۹۴.
۷. برای مطالعه بیشتر در این زمینه ر.ک: همان، ص ۳۶۹ـ۳۷۲.