روش مواجهه با کودک آزاری/ نشانه‌های جسمی و روحی کودک آزار دیده
وقتی در مورد کودک آزاری صحبت می‌شود، بیشتر افراد تصویر یک کودک با صورت و بدن کبود و آسیب‌دیده را تصور می‌کنند. اگر چه آزار فیزیکی، مصداق بارز کودک آزاری تلقی می‌شود، اما همه نشانه‌های این پدیده به این اندازه آشکار نیستند.
کودک آزاری می‌تواند به صورت روحی و روانی، جنسی و… هم باشد. خوب است بدانید حتی نادیده گرفتن کودک هم نوعی کودک آزاری محسوب می‌شود. منظور از نادیده گرفتن این است که به کودک توجه کافی نشده و نیازهای اساسی او مثل امنیت، غذا، بهداشت و… تامین نشود. آن‌چه که پرداختن به کودک آزاری را دشوار می‌کند، این است که در بسیاری از موارد، فرد آزارگر کسی است که کودک او را می‌شناسد و به همین دلیل، اعتراض و شکایتی نسبت به اوضاع نشان نمی‌دهد.
انواع کودک آزاری
پیش از پرداختن به موضوع کودک آزاری، لازم است انواع آن را بشناسیم. با آگاهی بیشتر نسبت به گستره مواردی که در زمره کودک آزاری قرار می‌گیرند، بهتر می‌توان به این موضوع پرداخت. کودک آزاری به شرایطی گفته می‌شود که در آن، بدن، سلامت روحی و عاطفی، رشد و رفاه و آسایش یک فرد زیر ۱۸ سال آسیب ببیند. به طور کلی می‌توان این مسئله را به چند دسته اصلی تقسیم کرد:
آزار روحی و روانی
سوءاستفاده عاطفی و روانی به انواعی از رفتارها گفته می‌شود که به رشد عاطفی و آرامش کودک آسیب می‌زند. زمانی که والدین یا دیگران از کودک در جمع انتقاد کرده و او را شرمنده می‌کنند، کودک را مسخره یا تهدید می‌کنند، بر سر کودک فریاد می‌زنند، او را نادیده می‌گیرند و با توجه بیشتر به سایر کودکان، حمایت عاطفی خود را از او دریغ می‌کنند، کودک را مورد آزار روانی قرار داده‌اند.
آزار جسمی
منظور از آزار جسمی این است که شخصی به بدن و جسم کودک آسیب برساند و یا او را در معرض خطر فیزیکی قرار دهد. قرار گرفتن در معرض این خطر – حتی اگر آسیب جسمی وارد نشود یا ردی از آن باقی نماند – مصداق آزار جسمی و کودک آزاری خواهد بود. نمونه مواردی مثل سوزاندن، لگد یا ضربه زدن به بدن کودک، تکان دادن یا پرت کردن او، بستن کودک و هر نوع فعالیتی که به جسم او آسیب بزند و او را در معرض آسیب جسمی قرار دهد، به عنوان مصادیق کودک آزاری جسمی شناخته می‌شوند.
آزار جنسی
تماس فیزیکی و هر نوع رفتار و فعالیت جنسی با کودک به عنوان آزار جنسی شناخته می‌شود. این موارد شامل مجبور کردن کودک به مشاهده فیلم‌های مستهجن یا لمس کردن و مشاهده اندام‌های جنسی شخص دیگر، برقراری رابطه جنسی – از بوسیدن گرفته تا رابطه کامل -، تماس تلفنی یا ارسال ایمیل و… حاوی الفاظ، جوک‌ها و محتوای جنسی است.
بی‌توجهی
بی‌توجهی و غفلت شامل مواردی است که دیگران به سلامت و بهداشت کودک توجه کافی نداشته باشند و از او مراقبت و محافظت کامل نکنند. اهمیت ندادن به لباس متناسب با گرمی و سردی هوا، غذای خوب و سالم، مراقبت‌های پزشکی و… مواردی از بی‌توجهی به کودک هستند. بی‌توجهی به کودک در میان والدین معتاد، کسانی که مشغله بسیار زیاد دارند و خانواده‌هایی که درگیر اختلافات شدید خانوادگی هستند بیش از سایر خانواده‌ها مشاهده می‌شود.
آزار جسمی به عنوان شایع‌ترین نوع کودک آزاری شناخته می‌شود
سوءاستفاده پزشکی
زمانی که والدین یا سرپرستان کودک نسبت به درمان مناسب و دریافت خدمات پزشکی لازم در مورد جسم یا روان کودک کوتاهی کنند، او را از نظر پزشکی مورد بی‌توجهی قرار داده‌اند. آزار یا سوءاستفاده پزشکی وضعیت نادری است که در آن، والدین یا سرپرستان کودک در مورد علائم کودک دروغ گفته و آن‌ها را کتمان می‌کنند. گاهی هم ممکن است عمدا به کودک آسیب برسانند تا خدمات پزشکی غیرضروری دریافت کنند.
رها کردن کودک
این مسئله به شرایطی مربوط است که والدین هر گونه حمایت عاطفی، روانی و جسمی را از کودک قطع می‌کنند. در برخی از موارد این شرایط غیرعمدی بوده و در اثر مرگ، مفقود شدن و یا زندانی شدن والدین روی می‌دهد.
استثمار و قاچاق کودکان
استثمار کودک نوعی برده‌داری و مصداقی از کودک آزاری است. در بسیاری از موارد، کودکان را برای فحشا، گدایی، فروش مواد مخدر، کار با دستمزد کم و… قاچاق کرده و آن‌ها را مورد آزار قرار می‌دهند.
نشانه‌های کودک آزاری
تشخیص کودک آزاری کار آسانی نیست؛ چون کودکان با توجه به بازیگوشی خاص این دوران ممکن است به دلایل مختلف دچار کبودی بدن، بریدگی، سوختگی و… شوند و گاهی نشانه‌های استرس از خود نشان دهند. اگر بدانید هر نوع سوءاستفاده از کودک چه علائمی دارد، احتمالا بهتر می‌توانید آن را بشناسید و در صورت مشاهده، اقدامات لازم را انجام دهید. در ادامه به مهم‌ترین نشانه‌های کودک آزاری مربوط به انواع مختلف آن اشاره می‌کنیم.
نشانه‌های آزار جسمی کودک
کبودی، جراحت و هر آسیب جسمی که قابل توضیح نباشد یا سوختگی‌ها به ویژه جای سوختگی ناشی از سیگار از رایج‌ترین نشانه‌های آزار جسمی هستند. کودکانی که در معرض آسیب‌های جسمی قرار گرفته‌اند، احتمالا از لمس شدن و تماس بدنی واهمه دارند و از جمع دوستان و شرکت در فعالیت‌های گروهی کناره می‌گیرند. آن‌ها ممکن است همیشه خود را در معرض خطر حس کنند و در حالت آماده‌باش باشند. گاهی پوشاندن بدن کودک با لباس‌هایی که مناسب آن فصل نیست (مثل پوشیدن لباس آستین بلند در تابستان) می‌تواند نشانه‌ای برای مخفی‌کاری پس از خشونت علیه کودک باشد. به طور خلاصه می‌توان نشانه‌های آزار جسمی را به این شکل بیان کرد:
- هر نوع کبودی و جای زخم یا سوختگی به ویژه در ناحیه صورت و لب‌ها یا در چند نقطه از بدن به صورت همزمان
- الگوهای کبودی غیرمعمول که نشان‌دهنده ابزار مورد استفاده برای آزار هستند؛ مثل کمربند، سیم، برس مو، جای نیشگون و…
- آسیب‌دیدگی در بخش‌هایی از بدن که در معرض صدمه ناشی از بازی کودکان نیستند؛ مثل بالا تنه، پشت، باسن، ران و…
- سوختگی‌های وسیع که نشان‌دهنده غوطه‌ور شدن اندام در مایع داغ باشد یا سوختگی‌های خشک ناشی از تماس اجباری با اجسام داغ مثل اتو، بخاری، اجاق گاز و…
- باقی ماندن رد طناب روی دست‌ها و پاهای کودک
- پارگی و آسیب اطراف لب، چشم‌ها یا بخش‌های مختلف صورت ناشی از سیلی زدن
- پارگی بافت لثه که احتمالا به دلیل تغذیه اجباری کودک روی داده است.
- ریزش شدید و از دست دادن مو یا خونریزی در بخش‌هایی از سر که به دلیل کشیدن شدید موها روی می‌دهد.
- مشاهده رفتارهای گوشه‌گیرانه، ترسناک و افراطی در کودک
- استفراغ، سرگیجه و اختلال در تنفس که می‌تواند نشان‌دهنده ضربه به سر باشد.
نشانه‌های سوءاستفاده جنسی از کودک
سوءاستفاده جنسی از کودک معمولا با نشانه‌هایی مثل اجتناب بی‌دلیل از یک شخص خاص، کبودی یا خونریزی در اطراف آلت تناسلی و مقعد، خونی یا پاره و کثیف بودن لباس‌های زیر و… آشکار می‌شود. در دختران نوجوان، ممکن است بارداری هم رخ دهد. گاهی این کودکان به دنبال چنین آزارهایی، از لمس شدن یا بوسیده شدن توسط دیگران یا تعویض لباس واهمه دارند. کودکان آزار دیده جنسی معمولا دچار شب ادراری و اختلالات خواب می‌شوند و کابوس می‌بینند. نشانه‌های سوءاستفاده جنسی از کودک به دو دسته نشانه‌های جسمی و رفتاری تقسیم می‌شود:
نشانه‌های جسمی ناشی از سوءاستفاده جنسی
- درد و خارش در ناحیه تناسلی
- مشکل در راه رفتن یا نشستن
- احساس درد و ناراحتی در هنگام ادرار کردن یا دفع مدفوع
- بدتر شدن مشکلات پزشکی مثل آسم و…
- شکایت از دردهای مبهم
- کبودی یا خونریزی در اندام‌های تناسلی خارجی
- آسیب‌های دهانی یا مشاهده علائم عفونت‌های مقاربتی ناشی از رابطه دهانی اجباری
- شکایت‌های مکرر از سر درد یا دل درد
- ابتلا به بیماری‌های مقاربتی
- ابتلا به عفونت ادراری یا قارچی
احساس گناه و شرم یکی از نشانه‌های کودکانی است که مورد آزار جنسی قرار گرفته‌اند
نشانه‌های رفتاری ناشی از سوءاستفاده جنسی
- ترس از تماس فیزیکی یا نزدیک شدن به دیگران
- فرار از خانه
- افسردگی مزمن
- احساس گناه و شرم
- درک زودهنگام رابطه جنسی و دانش جنسی که برای سن او مناسب نیست
- تماس یا بازی‌های جنسی نامناسب با کودکان دیگر
- نگرانی بیش از حد درباره خواهر و برادر خود
- کاهش عزت نفس و اعتماد به نفس
- گوشه‌گیری
- بی‌اشتهایی و کاهش وزن
- عدم مشارکت در گروه‌های دوستانه
- اقدام به خودکشی
- پرخاشگری و عدم کنترل روانی
- آسیب رساندن بی‌دلیل به حیوانات
- مشکلات ناگهانی در مدرسه مثل افت تحصیلی و اختلال در تمرکز
نشانه‌های آزار روانی کودک
آزار و سوءاستفاده روانی و عاطفی از کودک با نشانه‌هایی مثل نگرانی دائمی در مورد انجام کارهای اشتباه، اختلال گفتاری و عاطفی، افسردگی، اعتماد به نفس پایین، ضعف یادگیری و… همراه است. این کودکان ممکن است با رفتارهای افراطی مثل پرخاشگری یا مطیع بودن بیش از حد شناخته شوند و به دوستان و شرکت در فعالیت‌های گروهی دوستانه، علاقه‌ای نشان ندهند. رایج‌ترین نشانه‌های آن به اختصار شامل موراد زیر هستند:
- کناره‌گیری اجتماعی
- تاخیر در رشد روانی
- خودداری از حضور در مکان‌های عمومی
- افت تحصیلی
- کاهش اعتماد به نفس
نشانه‌های بی‌توجهی به کودک
این کودکان اغلب کثیف و آشفته به نظر می‌رسند و در هنگام غذا خوردن، با ولع زیاد و بیشتر از دیگران تمایل به خوردن غذا دارند. برخی از آن‌ها هم غذایی که در اختیارشان قرار می‌گیرد را مخفی می‌کنند. کودکانی که مورد بی‌توجهی هستند، ممکن است دیر به مدرسه برسند یا به افزایش و کاهش وزن بیش از حد دچار باشند. والدین این کودکان نسبت به سلامت و بهداشت روانی، مراقبت‌های بهداشتی و دهان و دندان آن‌ها و… توجه کافی ندارند. کودکانی که مورد آزار بی‌توجهی قرار دارند احتمالا:
- با تغییرات ناگهانی در رفتار یا عملکرد تحصیلی مواجه می‌شوند.
- از رفتن به مدرسه خودداری می‌کنند.
- به اضطراب، فوبیا، بیش فعالی و… دچار می‌شوند.
- اختلالات گفتاری نشان می‌دهند.
- دچار کمبود وزن، کاهش رشد و سوء تغذیه هستند.
- از طریق آسیب زدن به خود سعی در جلب توجه دارند.
- به سوء مصرف مواد مخدر پناه می‌برند.
- با مشکلا یادگیری مثل اختلال در تمرکز و… مواجه هستند.
- همیشه نگران هستند.
- لباس کافی متناسب با آب و هوا به تن نمی‌کنند.
- نظافت را رعایت نکرده و بوی نامطبوعی می‌دهند.
- ممکن است نوشت‌افزار و یا غذاهای همکلاسی‌ها را بدون اجازه بردارند.
نشانه‌های مرتبط با استثمار و قاچاق کودک
اگر در اطراف خود کودکی را می‌شناسید که به تازگی ناپدید شده، از خانه فرار کرده و یا دچار تغییر ناگهانی در رفتار، پوشش و… شده ممکن است در دام گروه‌های استثمارگر و قاچاق کودکان افتاده باشد. این گروه‌ها معمولا کودکانی را هدف قرار می‌دهند که مورد بی‌توجهی والدین هستند یا رها شده‌اند. کودکانی که جذب گروه‌های تکدی‌گری و… می‌شوند هم احتمالا در بیشتر مواقع از مدرسه فرار می‌کنند یا مجبور به دروغ گفتن به والدین و مربیان خود می‌شوند.
استثمار کودکان از مصادیق بارز کودک آزاری به حساب می‌آید
والدین کودک آزار چه نشانه‌هایی دارند؟
مشاهده رفتار کودک آزارانه از هیچکس بعید نیست و بسیاری از این والدین دارای جایگاه اجتماعی عالی هستند. بنابراین ممکن است شناسایی این افراد کار آسانی نباشد. در این بخش به معرفی چند ویژگی والدین کودک آزار اشاره می‌کنیم که احتمالا در شناسایی این افراد به شما کمک خواهد کرد:
- والدینی که توجه کمی به فرزند خود دارند.
- کسانی که قادر به تشخیص ناراحتی جسمی یا عاطفی کودک نیستند.
- مدام کودک را به خاطر مشکلات مورد سرزنش قرار می‌دهند.
- همیشه کودک را تحقیر کرده و از عباراتی مثل بی‌ارزش، اضافی یا شر در مورد او استفاده می‌کنند.
- از تنبیه‌های بدنی خشن استفاده می‌کنند.
- توقع عملکرد تحصیلی، ورزشی و… بیش از توانایی کودک دارند.
- ارتباط کودک با دیگران را به شدت محدود می‌کنند.
- در مورد آسیب‌های جسمی کودک، توضیحات قابل قبولی ارائه نمی‌دهند یا آن‌ها را انکار می‌کنند.
کارشناسان بهداشت کودکان استفاده از خشونت در مقابل کودکان به هر شکلی را محکوم می‌کنند. با این حال، بسیاری از والدین یا مربیان همچنان از تنبیه بدنی مانند کتک زدن برای تربیت کودکان استفاده می‌کنند. هر گونه رفتار کودک آزارانه می‌تواند آثار روانی شدید و طولانی مدتی بر کودک به جا بگذارد و حتی تا بزرگسالی با او همراه باشد. رفتارها و سخت‌گیری‌های شدید والدین، حتی اگر به انضباط و عملکرد خوب کودک منجر شود، مصداقی از کودک آزاری‌ست و عواقب جدی به دنبال خواهد داشت.
در مواجهه با کودک آزاری چه باید کرد؟
نکته مهم در این زمینه که لازم است به آن توجه کنید این است:
کودک آزاری موضوعی خصوصی، شخصی و خانوادگی نیست. کودکی که در معرض آزار قرار گرفته، ممکن است از نظر جسمی، روانی و عاطفی در خطر باشد و سلامت او تهدید شود. برای گزارش کودک آزاری نیازی به مدرک نیست. اگر در اطراف خود مورد مشکوکی از وقوع این مسئله را مشاهده می‌کنید، می‌توانید با اورژانس اجتماعی به شماره ۱۲۳ یا پلیس به شماره ۱۱۰ تماس گرفته و درخواست کمک کنید. در صورت محرز شدن کودک آزاری، معمولا کودک را به پناهگاهی امن می‌برند و اقدامات درمانی و مشاوره روانشناسی و روانپزشکی لازم را به او ارائه می‌دهند.
اگر فکر می‌کنید معلم یا مربی کودک او را مورد آزار قرار داده، لازم است کودک را از او دور نگه دارید و در اولین فرصت موضوع را به مدیر مرکز آموزشی و مراجع انتظامی اطلاع دهید. به کودک اطمینان دهید که از او حمایت می‌کنید تا از بیان واقعیت‌ها ترسی نداشته باشد. از او بخواهید تا درباره اتفاق روی داده با شما گفت‌و‌گو کند. لازم است رفتار شما در این زمان همراه با آرامش، درک کودک و بدون قضاوت و پرخاشگری باشد.
آگاه کردن کودکان از حقوق خود و صحبت کردن در مورد مصادیق کودک آزاری می‌تواند از وقوع این پدیده جلوگیری کند
حرف آخر
هر رفتار آزاردهنده‌ای که سلامت جسمی، جنسی، روانی و عاطفی کودک را تحت تاثیر قرار دهد، مصداق کودک آزاری بوده و قابل پیگیری قضایی است. اگر در اطراف خود موردی از کودک آزاری را مشاهده کردید یا مشکوک به آن هستید، می‌توانید از طریق تماس با اورژانس اجتماعی و سایر مراکز مرتبط، مسئله را گزارش و پیگیری کنید. اثرات و عوارض ناشی از کودک آزاری گاهی تا بزرگسالی با فرد همراه هستند. با وجود اثرات عمیق و طولانی، این عوارض قابل درمان هستند و شما می‌توانید از طریق مشورت با کارشناسان متخصص روانشناسی و روانپزشکی، نسبت به درمان آن‌ها اقدام کنید. آیا شما تجربه‌ای از کودک آزاری در خود یا اطرافیان مشاهده کرده‌اید؟
انواع کودک آزاری کدامند؟
مصادیق کودک آزاری به چهار دسته آزار جسمی، جنسی، روانی و بی‌توجهی یا غفلت تقسیم می‌شود. هر یک از این موارد دارای نشانه‌ها و عوارض مختلفی هستند که می‌توانند اثرات بلند مدتی بر سلامت روحی و جسمی کودک داشته باشند.
رایج‌ترین نوع کودک آزاری کدام است؟
متداول‌ترین شکل کودک آزاری، آزار فیزیکی کودک بوده که شامل تنبیه بدنی، پرتاب اشیا به سمت کودک، سوزاندن بدن و… است. البته آزار روانی کودک مانند نادیده گرفتن، آزار کلامی و… هم در حـال حاضر شیوع بالایی دارد.
چگونه می‌توان از کودک آزاری جلوگیری کرد؟
شناخت نشانه‌های کودک آزاری و تعریف درست آن، گذاشتن وقت کافی برای آموزش والدین و مربیان، تربیت کودکان با شیوه‌های مناسب و عمل‌گرایانه، آگاه کردن کودکان از حقوق خود و… مواردی هستند که می‌توانند از کودک آزاری جلوگیری کنند.
برای درمان عوارض ناشی از کودک آزاری از چه پزشکی کمک بگیریم؟
اثرات سوء کودک آزاری گاهی تا سال‌ها با فرد باقی می‌ماند و می‌تواند زندگی اجتماعی، عاطفی و… او را تحت تاثیر قرار دهد. برای کنترل این عوارض و درمان آن می‌توانید از پزشکان متخصص روانپزشک یا روانشناس کودک حال کمک بگیرید.