عواملی که در تربیت کودکان موثرند
تربیت کودک از موضوعات مهم همه والدین به شمار می آید که چگونه فرزند سالم تربیت کنند و یا اینکه چگونه طبق خواسته خودشان آنها رشد کنند و یا چگونه فرزند موفق تربیت کنند، برای بدست آوردن پاسخ این سوالات ما را همراهی کنید.
والدین باید تربیت را از سنین کودکی شروع کنند که ذهن و دل او آماده پذیرش است، این اشتباه است تا سنین نوجوانی کودک را به خودش رها کنید و برنامه برای تربیت او در نظر نداشته باشند.
در هر همه عصر ها و همه دوران ها تربیت فرزند یکی از مهم ترین دغدغه های والدین بوده است، اینکه کودک شان را همانگونه که می خواهند بار بیاید و طبق خواسته آنها رشد کند، که اغلب موفق نیستند. شاید در سال های دور بخاطر بسته بودن محیط و عدم وجود الگو تربیتی معتدد و کمتر بودن آفت های تربیتی تقریبا فرزندان طبق نظر والدین تربیت می شدند. ولی امروزه با توجه به محیط کاملا باز و وجود شخصیت ها و الگو های تربیتی فراوان و همچنین وجود آفت های تربیتی، تربیت درست و صحیح فرزندان و کودکان بسیار سخت شده.
یک نکته اساسی که نباید فراموش شود این است که تربیت را از سنین کودکی باید شروع کرد که ذهن و دل او آماده پذیرش است، این اشتباه است تا سنین نوجوانی کودک را به خودش رها کنید و برنامه برای تربیت او در نظر نداشته باشید که اگر این چنین کردید نباید توقع تربیت درست داشته باشید، چرا که حتما الگوهای دیگری را برای یادگیری انتخاب کرده که با توجه به محیط نامناسب تربیتی این روزها، حتما دچار انحراف می شود. در این باره رسول خدا (صلی الله و علیه) هم می فرمایند: «مَثَل آن کس که در کودکی به فراگیری مطالب پردازد، همانند حکاکی بر سنگ است.» [۱] همانطور که نقشی که بر سنگ حکاکی شود به آسانی از بین نمی رود، همانطور حرف و گفتار و عمل تربیتی که به کودکان آموخته شود از ذهنش پاک نمی شود. روایتی دیگر با همین مضمون در سفارشی امیرالمؤمنین(علیه السلام) به فرزند خود امام مجتبی(علیه السلام) می فرماید: «قلب کودک نورس همانند زمین کاشته نشده، آماده پذیرش هر بذری است که در آن پاشیده شود. از این رو در تربیت تو شتاب کردم، پیش از آن که دل تو سخت شود و اندیشه ات به چیز دیگری مشغول گردد، تا به استقبال کارهایی بشتابی که صاحبان تجربه، زحمت آزمودن آن را کشیده اند و تو را از تلاش و یافتن بی نیاز ساخته اند». [۲]
تربیت کودک
قبل از اینکه سراغ بحث عوامل موثر تربیتی کودکان بریم باید معنی تربیت را کمی توضیح دهیم؛ تربیت کودک در واقع یعنی شکوفا کردن استعدادها و برآورده کردن نیازه های کودک. منظور ما از رشد و شکوفایی استعداد فقط بهتر خواندن و نوشتن و یا قهرمان رشته ای شدن نیست بلکه استعداد که باعث رشد روحی کودک می شود مثل فکرکردن، مستقل بودن، معاشرت کردن، قدرت انتخاب داشتن، ارداه قوی داشتن، وجدان بیداری داشتن و مسائلی از این دست و همین طور نیاز کودک هم فقط خوراک و پوشاک نیست که نگران تامین آن باشیم.
والدین باید در راه شکوفا کردن استعداد کودکان، نیاز و هدف را در وجودشان بارور کنند، همین نیاز است که انسان ها را به حرکت وا می دارد، انسان تا زمانی تشنه نشود سراغ آب نمی رود، کودک با هدف رسیدن به توپ یا رسیدن به غذا هست که از جای خود حرکت می کند، این هدف و خواسته ها هستند که انسان را در مسیری پیش می رانند تا استعداد هایشان شکوفا شود. بخاطر همین والدین باید احساس نیاز و هدف را بسمت استعداد های خوب بارور کنند، باید برای کودک هدف گذاری کرد و چشم کودک را به سمت هدف باز کرد تا کودک راه بیوفتد به سمت اهداف.
البته یک اشتباهی که والدین درهدایت کودکان به سمت هدف مرتکب می شوند این است که هدف را به کودکان تحمیل می کنند مثلا می گویند باید دکتر شوی باید مهندس شوی، فلان شوی… هر جا که پای تحمیل کردن به وسط بیایید حتما پای انزجار و نفرت و بردین از مسیر به ماجرا باز می شود، چه بسیار کودکانی که تا سنین قبل از توجوانی کودکانی بظاهر سر براه و معتقد به اصول انسانی و اجتماعی بودند که با رسیدن به دوران جوانی به کُل از مسیر قبلی خود دست کشیده و مسیر جدیدی را انتخاب کرده اند، این اتفاق از عواقب تحمیل خواسته و هدف به کودکان است. والدین باید با تشویق کودک با جایزه خود را به مسیر مورد نظر خود حرکت بدهند نه با تحمیل. حضرت امام باقر (علیه السلام) در این مضمون می فرمایند : « بدترین پدران کسی است که [در نیکی از حد اعتدال خارج شود و] به زیاده روی بگراید » [۳] تحمیل کردن خواسته از سوی والدین و سخت گیری در امر تربیت از جمله عمل های است که در این روایت مذموم شمرده شده است.
از عوامل موثر در تربیت کودک می توان به حس تقلید کردن کودکان اشاره کرد که با توجه به این حس غریزی کودکان، والدین می توانند برای او الگوی خوبی باشند و یا الگوی خوبی پیدا کنند تا فرزندشان درست و صحیح تربیت شود. با ما همراه باشید.
والدین قبل از اینکه کودک شان در بیرون از خانه برای خودشان الگوی را انتخاب کنند باید کودک شان را با الگوی عظیم و شخصیت بزرگ آشنا کنند.
والدین باید استعداد و هدف داشتن را در کودک بارور کنند و اینکه نباید در در تربیت چیزی را به کودک شان تحمیل کنند که نتیجه تحمیل کردن خواسته چیزی جزء بریدن از مسیر برای کودک تان نیست، در عوض باید با تشویق کردن کودک مان را به حرکت در مسیر مورد نظر ترغیب کرد.
خصوصیات تربیتی مورد نیاز کودک
والدین برای اینکه کودکان خود را در برار آفت های جامعه پر تنش و پر چالش ایمن کنند تا از مسیر درست و صحیح تربیتی منحرف نشوند باید چند خصوصیت را در فرزندشان پرورش دهند. یکی از این خصوصیات این است که به کودک شخصیت بدهیم و او را مستقل بار بیاریم در این صورت در مواجهه با الگوها، حرف ها، عقیده های مختلف کم نمی آورد و تحت تاثیر قرار نمی گیرد و همان راهی که درست است را پیش می گیرد و دچار انحراف نمی شود.
یکی دیگر از خصوصیاتی که در کودکان باید ایجاد کرد، آزاد منشی و حریت است، پرورش این خصلت باعث می شود اگر روزی فرزندمان وارد مسیر غلطی شد و به اشتباه خودش پی برد، لجاجت در ادامه دادن به مسیر غلطش نکند، در عوض دنبال مسیر درست برود. خصوصیات آخری که والدین باید به فرزندان بیاموزند، قدرت تفکر و تحلیل شرایط است. اگر کودکان بتوانند شرایط و محیط افراد را درست تحلیل کنند و بتوانند درست فکر کنند، هیچ وقت در تلاطم روزگار دچار انحرافات نمی شود.
عوامل تربیتی کودکان
والدین برای درست تربیت کردن فرزندشان می توانند از عواملی در ادامه بیان خواهیم کرد، استفاده کنند.
تقلید کردن
کودک هم مانند همه انسان ها دارای غریزه تقلید هستند بلکه در کودکان این غریزه بیشتر وجود دارد، برای همین بحث الگو سازی برای کودکان اهمیت پیدا می کند، اساسا کودکان از وقتی که به دنیا می آیند نیاز به الگوی دارند تا از او تقلید کنند که پدر نقش این الگو را بازی می کند و کم کم این پدر برای کودک خود به عنوان قهرمان بحساب می آید، هر چقدر پدر باشخصیت تر باشد سطح شخصیت کودک هم به همان میزان بالا می رود. گاهی متاسفانه دیده می شود که در خانواده شخصیت پدر توسط مادر یا دیگران تحقیر می شود و یا اینکه خود پدر با رفتار های اشتباه خودش را خوار کند و یا اینکه پدر و مادر در مقابل چشم فرزندان همدیگر را کوچک کنند، نتیجه این می شود که پدر و مادر دیگر نمی توانند الگو و قهرمان زندگی کودکان باشند، اینجاست که کودکان یا به خود پناه می برند یا به دیگران، اگر به خود پناه ببرند دچار انزوا می شوند و اگر به دیگران پناه ببرند احتمال اشتباه بودن الگو وجود دارد که در این صورت به فساد کشیده می شود.
بنابراین والدین باید سعی کنند که شخصیت هم دیگر را حفظ کنند، تا در الگو کودک خدشه ای وارد نشود، مخصوصا مادر باید حرمت و شخصیت پدر را حفظ کنند زیرا همانطوری که امام باقر (علیه السلام) فرمود: «حفظ اطفال از خطرات و انحراف‌ها در صلاحیت و شایستگی (وظیفه) پدران آنها است.» (۴) نقش پدر در تربیت و شخصیت دهی فرزند بسیار مهم است. پس والدین باید از روحیه تقلیدپذیری که در کودکان وجود دارد استفاده کنند تا آنها را به سمت خوبی ها بکشانند ولی باید بدانند همین عامل می تواند فرزندشان را به بدی ها بکشاند.
فرزندان تا زمانی در خانه هستند و تحت تربیت پدر و مادر و الگو جزء والدین خودشان ندارد، مشکل خاصی در تربیت ایجاد نخواد شد اما زمانی که فرزندان وارد محیط بیرون می شوند با الگوهای متعددی روبه رو می شوند، در اینجا والدین باید با زرنگی و غیر مستقیم از افرادی که می تواند الگوی خوبی برای فرزندشان باشند، تعریف کنند و از کسانی که همنشینی کودک شان با آنها خطر آفرین است، انتقاد کنند. والدین باید مواظب باشند که به زور کودک شان را از الگوی محبوبش جدا نکنند، چون طبق روایت از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) که می فرمایند: « انسان بر هر چیزی که منع شود، حریص می شود» (۵) کودک هم همین طور است اگر به صورت مستقیم او را از شخصیت محبوبش منع کنید، بیشتر علاقه مند و تشنه تر می شود و همین باعث می شود از خانواده خود بیشتر فاصله بگیرد.
والدین قبل از اینکه کودک شان در بیرون از خانه برای خودشان الگوی (از نظر پدر و مادر نامناسب و از نظر خود کودک مناسب) را انتخاب کنند باید کودک شان را با الگوی عظیم و شخصیت بزرگ آشنا کنند تا دچار فساد و انحراف تربیتی نشوند. همانطوری امیرالمومنین (علیه السلام) در این باره می فرمایند: « به کودکان‌تان چیز‌هایی بیاموزید که خداوند با آن چیز‌ها سودشان می‌رساند تا مرجئه (منحرفان عقیدتی) با دیدگاه‌شان بر آنان چیره نشوند.» (۶) در اینجا والدین با آموختن مطالب درست و آشنایی با معنویت و انتخاب الگو مناسب برای فرزند، او را از عقاید باطل و انحرافات بیمه خواهند کرد.
پی نوشت :
[۱]. حسام الدین متقى هندى، کنز العمال، بیروت: موسسه الرساله، ۱۴۰۹ ، جلد ۱۰، صفحه ۲۹۴، حدیث ۲۹۳۳۶. {مَثَل الّذی یَتَعَلَّم فی صِغره کالنَّقْشِ فِی الْحَجَرِ}
[۲]. علی بن ابیطالب(ع)، محمد بن حسین شریف الرضی (گردآورنده)، نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، قم: مشهور، ۱۳۸۵، ص۵۲۲
[۳]. احمد‌بن اسحاق یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی : ۱۳۷۴ جلد ۲، صفحه ۴۸۶ { شَرُّ الابَاءِ مَن دَعَاهُ البِرُّ اِلَی الاِفرَاطِ}
[۴]. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق ، ج ۱۵، ص ۱۷۸ { یُحْفَظُ الْاَطْفالُ بِصلاحِ آبائِهِمْ }
[۵]. حسام الدین متقى هندى، کنز العمال، بیروت: موسسه الرساله، ۱۴۰۹ ، ۴۴۰۹۵} إنّ ابنَ آدمَ لَحَریصٌ على ما مُنِعَ{
[۶]. محمدبن یعقوب کلینی، اصول کافی، تهران: دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۸۸، جلد ۱، صفحه ۳۲ { علموا صبیانکم ما ینفعهم الله به لا یغلب علیهم المرجئه برایها }