نواب اربعه / چگونگی اثبات نیابت نواب اربعه

نایب اول و دوم توسط امام حسن عسکری(ع) به شیعیان معرفی شدند و از این طریق به شیعیان ثابت شد که آن‌ها نایب امام هستند.

شیخ طوسی نقل می‌کند که:
تعدادی از دوستان و شیعیان در خدمت امام عسکری(ع) بودند؛ امام حسن عسکری(ع) خطاب به عثمان فرمودند: تو وکیل و مورد اطمینان و امین بر مال خدا هستی؛ شاهد باشید که عثمان بن سعید عمری وکیل من است و فرزندش محمد، وکیل فرزند من مهدی شماست.

نیابت نواب اربعه چگونه ثابت می‌شد و یا چگونه به شیعیان ثابت می‌کردند که نایب امام زمان (ع) هستند؟
به دو طریق نیابت نواب اربعه اثبات می‌شد:
۱. بعضی از نواب توسط امام معرفی می‌شدند و امام تصریح می‌کردند که نایب من هستند.
برای مثال نایب اول و دوم توسط امام حسن عسکری(ع) به شیعیان معرفی شدند و از این طریق به شیعیان ثابت شد که آن‌ها نایب امام هستند. شیخ طوسی نقل می‌کند که:
تعدادی از دوستان و شیعیان در خدمت امام عسکری(ع) بودند؛ امام حسن عسکری(ع) خطاب به عثمان فرمودند: تو وکیل و مورد اطمینان و امین بر مال خدا هستی؛ شاهد باشید که عثمان بن سعید عمری وکیل من است و فرزندش محمد، وکیل فرزند من مهدی شماست.[۱]

۲. راه دوم برای اثبات نایب بودن این بود که توسط نایب قبلی که مورد اطمینان بود و شیعیان هم شناخته بودند، نایب بعدی به آن‌ها معرفی می‌شد.

برای مثال نایب سوم توسط نایب دوم به مردم معرفی شد و از این طریق به شیعیان اثبات شد که نایب بعدی ایشان است. جعفر بن متین از بزرگان شیعه می‌گوید در زمان احتضار و از دنیا رفتن ابی‌جعفر محمد بن عثمان عمری، بالای سرش نشسته بودم و مسائلی را از او می‌پرسیدم و با او صحبت می‌کردم، و ابوالقاسم حسین ‌بن ‌روح هم پایین پای ایشان بود. در همین حین متوجه من شد و گفت: «مأمور شده‌ام که به ابوالقاسم حسین بن روح وصیت کنم». با شنیدن این حرف بلند شدم و دست ابوالقاسم را گرفتم و در جای خودم و بالای سر ابوجعفر نشاندم[۲]. علاوه بر آن در روایت دیگر هست که ابوجعفر محمد بن عثمان عمری بزرگان را جمع می‌کند و می‌گوید: «هرگاه حادثۀ مرگ به من رو آورد، امر وکالت و نیابت به ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی واگذار می‌شود؛ من مأمور شده‌ام که او را بعد از وفاتم به جای خودم بگذارم، پس به ایشان رجوع کنید، در کارهایتان به او اعتماد داشته باشید».[۳]

البته لازم به ذکر است که این نیز به دستور امام بود؛ یعنی امام به نایب قبلی دستور می‌داد تا فلان شخص را به نایب بعدی برای شیعیان معرفی کند. در ضمن علاوه بر این دو طریق، به عنوان تأییدِ موارد قبلی می‌توان گفت که از طریق کراماتی که آن‌ها انجام می‌دادند اثبات می‌شد که آن‌ها نایب امام زمان(عج) هستند. نکتۀ مهم این است که این کرامات در بعضی مواقع توسط خود نایب انجام می‌گرفت. البته این نیز با عنایت امام زمان(عج) بود و در بعضی مواقع هم نایبان، کراماتی را نقل می‌کردند که توسط امام زمان(عج) انجام گرفته بود. در روایت هست که تعدادی از علما از حسین بن علی بن بابویه قمی به من خبر دادند که او گفته است: جماعتی از علمای قم به من خبر دادند در همان سالی که پدر من، یعنی علی بن حسین بن موسی بن بابویه، از دنیا رفت به بغداد رفتیم و به محضر ابوالحسن علی بن محمد سمری رسیدیم. ایشان همیشه از احوال علی بن الحسین بن بابویه از ما سئوال می‌کرد که: [حالش چطور است؟] ما هم به ایشان می‌گفتیم: نامه آمده که ایشان حالش خوب است، تا این‌که روز رحلت او احوالش را مثل همیشه از ما پرسید و ما هم جواب همیشگی را دادیم؛ ایشان به ما گفتند که خداوند در خصوص فوت علی‌ بن ‌الحسین به شما پاداش کرامت دهد، او همین ساعت از دنیا رفت. ما ساعت و تاریخ آن روز و ماه را یادداشت کردیم، تا این‌که پس از هفده یا هجده روز خبر رسید که ابن‌بابویه در همان ساعتی که شیخ ابوالحسن فرموده، از دنیا رفته است.[۴]

همچنین توقیعاتی که از طرف نواب به شیعیان می‌رسید، یکی از راه‌های ‌اثبات نیابت اربعه بود. برای اطلاع بیش‌تر رجوع کنید به کمال الدین شیخ صدوق، باب۴۵، بخش توقیعات .

نواب اربعه چه کسانی هستند؟ به ترتیب اسامی آنان چیست؟
نواب خاص، چهار نفر بودند و به ترتیب اسامی آن‌ها عبارت‌اند از:
۱. ابوعمرو عثمان بن سعید العمری الاسدی؛
۲. ابوجعفر محمد بن عثمان بن سعید العمری؛
۳. ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی؛
۴. ابوالحسن علی بن محمد سمری.

اسم و کنیه و القاب اولین نایب امام زمان(عج)
اسم اولین نایب امام زمان(عج)، عثمان فرزند سعید است؛ یعنی عثمان بن سعید، و هیچ اختلافی در آن نیست و مورد اتفاق همۀ علمای رجال و حدیث است. عثمان بن سعید دو کنیه داشت:

۱. ابوعمرو: به این خاطر کنیۀ وی ابوعمرو بود که جد پدر ایشان «عمرو» بوده است و به نظر می‌رسد که این کنیه خیلی معروف و شناخته شده بوده است.
۲. ابومحمد: به اعتبار فرزندش محمد که دومین نایب امام زمان(عج)می‌باشد.
عثمان بن سعید در میان شیعیان به چهار لقب مشهور است که عبارت‌اند از:
الف) سمان یا زیات؛
ب) اسدی؛
ج) عسکری؛
د) عمری.

چرا لقب عثمان بن سعید، سمان یا زیات است؟
بنا به نقل شیخ طوسی به این دلیل به ایشان سمّان «روغن‌فروش» می‌گفتند،که او در امر تجارت روغن اشتغال داشت و به همین وسیله امر سفارتش راپنهان می‌کرد.شیعیان اموالی را که واجب بود تا به امام حسن عسکری (عج)برسانند، به دست عمرو می‌رساندند. او هم به جهت ترس از حکومت جبار عباسی اموال و نامه‌ها را در تُنگ و جای روغن قرار می‌داد و مخفیانه به منزل امام می‌برد[۵].بنابراین می‌توان گفت که برای مخفی کردن موقعیت حساس و خطیر خود دست به این کار زده بود و از این طریق می‌توانست بهتر به وظیفۀ خود عمل کند.

چرا لقب اسدی را به عثمان بن سعید داده بودند؟
عثمان بن سعید از طایفۀ اسدی بود و به همین خاطر یکی از القاب وی اسدی بود.[۶]

به چه دلیل یکی از القاب عثمان بن سعید عسکری بود؟
بنا به نقل شیخ طوسی به این دلیل او را عسکری می‌گفتند که اهل منطقۀ عسکر در شهر«سرّ من ‌رأی» بود.[۷] در ضمن بنا به نقل دوانی در مفاخر الاسلام، چون امام هادی و امام حسن عسگری (ع) در محلی به نام عسکر بودند و عثمان بن سعید ملازم با این دو امام بزرگوار بود، به همین خاطر به ایشان نیز عسکری گفتند[۸].
 

پی نوشت:
[۱]. الغیبه، شیخ طوسی، مرکز تخقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، ص۶۱۸-۶۱۹.

[۲]. همان، ص۶۴۴.

[۳]. همان، ص۶۴۵.

[۴]. همان، ص۶۸۵-۶۸۶.

[۵]. همان، ص۶۱۵.

[۶]. همان، ص۶۱۴.

[۷]. همان، ص۶۱۵.

[۸]. مفاخر الاسلام، علی‌ دوانی، مرکز تخقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، ج۲، ص۲۲.