بایسته‌های اخلاقی فضای مجازی و لزوم کاربرد آن در زندگی
از آنجا که فضای مجازی در حوزه سخت‌افزار و نرم‌افزار خلق شده و میلیون‌ها انسان از فرهنگ‌ها و ملت‌های متفاوت چنین فرایند پیچیده‌ای را به وجود آورده‌اند، طبیعی است که برقراری امنیت اخلاقی در آن، تنها به مدد فنّاوری، ممکن نخواهد بود؛ بلکه نیازمند آگاهی بیشتر و احساس نیاز کاربران و شهروندان جامعه مجازی به امنیت و آسایش و داشتن رویکردی اخلاق‌مدارانه به ارتباطات در این فضا است.
برخی ضمن جدا کردن حیطۀ اخلاق حرفه‌ای و مجازی از اخلاق اجتماعی در دنیای واقعی معتقدند که خود کاربرِ کارگزار است که با توجه به خواست و نیازش، تشخیص می‌دهد چه چیزی پسندیده و خوب است و چه چیزی بد و ناپسند است و به ضررش تمام می‌شود.
براساس این دیدگاه، اخلاق در دنیای مجازی جدا از اخلاق در دنیای واقعی، در نظر گرفته می‌شود که این خود زمینه‌ساز یک دیدگاه نسبی‌گرایانه در مبحث اخلاق است. به‌عنوان‌مثال، دروغ و توهین به افراد و یا ارائه مشخصات دروغین برای کسب موقعیت بهتر، در یک فضای مجازی، مجاز شناخته می‌شود، درصورتی‌که همان مورد در اخلاق واقعی حاکم بر جامعه، جرم محسوب شده و مطابق با قانون با آن رفتار می‌شود.
در دیدگاه اسلام که رویکردی حقیقت‌گرایانه و مطلق‌گرایانه به مقولۀ اخلاق است، ارزش‌ها و معیارهای اخلاقی ثابت، همه‌زمانی و همه‌مکانی است؛ فلذا بین فضای مجازی و فضای حقیقی تفاوت چندانی وجود ندارد. عملی که در فضای واقعی، جرم است، در فضای مجازی هم جرم محسوب می‌شود. نباید گمان کرد کسی که در فضای واقعی حق توهین، فحاشی و بازی کردن با آبروی دیگران را ندارد، می‌تواند در فضای مجازی، تمامی این جرائم را انجام دهد و مورد بازخواست نیز قرار نگیرد. برخی از بایسته‌های اخلاقی فضای مجازی عبارت‌اند از:
۱. مدیریت زمان
وقت‌گذرانی بیش‌ازحد در فضاهای مجازی، سبب هدر رفتن «زمان» می‌شود. زمان و برنامه‌ریزی برای استفادۀ بهینه از آن، به‌اندازه‌ای مهم است که براساس روایات مربوط به قیامت، بنده در اولین گام با پرسش از «چگونگی استفادۀ از نعمت عمر» روبرو می‌شود؛[۳] ازاین‌روست که انسانِ مدرن، ناگزیر از حضور در همه شبکه‌های اجتماعی موبایلی و غیرموبایلی نیست، بلکه در رویارویی با این فضا، از شبکه یا شبکه‌هایی باید استفاده کند که به‌گونه‌ای نیاز او را برطرف می‌کند.
۲. حریم خصوصی افراد
بعضی از کاربران بدون اجازه و رضایت، وارد حریم‌های خصوصی دیگران می‌شوند و چه‌بسا ممکن است از این موارد بر ضرر شخص استفاده نموده و علیه امنیت جانی، مالی و یا امنیت روانی وی اقدامی انجام دهند.
به رسمیت شناختن حریم خصوصی ریشۀ عمیقی در تاریخ دارد. در قرآن مجید، در سوره‌های نور و حجرات و نیز در کلام پیامبر اسلام۹ بر ضرورت احترام به حریم خصوصی تأکید شده است. تجسّس و تفتیش، ورود بدون اجازه به منزل دیگران، دزدکی نگاه کردن، فال‌گوش ایستادن، بدگمانی، سخن‌چینی، غیبت، دشنام دادن، هجو و قذف، اشاعه فحشا و پرده‌دری و بی‌آبرو کردن دیگران ازجمله مواردی است که برای حفظ و پاسداشت حریم اشخاص، همه افراد جامعه از آن بازداشته شده‌اند. خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُیوتًا غَیرَ بُیوتِکمْ حَتَّی تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا عَلَی أَهْلِهَا ذَلِکمْ خَیرٌ لَّکمْ لَعَلَّکمْ تَذَکرُونَ؛[۴] ای کسانی که ایمان آورده‌اید به خانه‌هایی که خانه‌های شما نیست داخل مشوید تا اجازه بگیرید و بر اهل آن سلام گویید، این برای شما بهتر است باشد که پند بگیرید».
براساس این آیۀ شریفه، هر نوع ورود بدون گرفتن اجازه از صاحب آن، در هر مکانی چه واقعی و چه مجازی ممنوع است. واژۀ «بیوت» (خانه‌ها) را می‌توان منحصر و محدود به ورود به خانه‌های واقعی نکرد و نمونه‌های فراوانی از جمله حریم‌های شخصی موجود در فضای مجازی را نیز مشمول این فرمان الهی دانست. یکی از مهم‌ترین مصادیق نقض حریم خصوصی، هک کردن سایت‌ها و وبلاگ‌ها و سایت‌های افراد و مؤسسات حقیقی و حقوقی است. فرد هک‌کننده در این اقدام حرام و غیراخلاقی، با استفاده از تکنیک‌ها و نرم‌افزارهای خاص، به حریم خصوصی و اطلاعات حقیقی یا حقوقی دیگران نفوذ کرده و گاهی سوءاستفاده‌های فراوانی از آن‌ها می‌برد.
بدیهی است مجازی بودن این فضا و سرک کشیدن و ورود به حریم فرد در فضای اینترنت و شبکه‌های پیام‌رسان و دسترسی مخفیانه به اطلاعات خصوصی وی، از حرمت و ممنوعیت این عمل زشت نمی‌کاهد.
۳. مصادیق نقض حریم خصوصی در فضای مجازی
۴. رعایت حقوق معنوی
یکی از رذایل اخلاقی مربوط به فضای مجازی، استفاده بدون اذن و رضایت از بعضی از نرم‌افزارها و یا امکانات رایانه‌ای است. مهم‌ترین مصداق آن روش معروف «کپی‌رایت» است. درصورتی‌که مالک یا صاحبان آن امتیاز، رضایت نداشته باشند استفاده و کپی‌برداری از آن نمونه و مدل، جایز نیست. قرآن مجید می‌فرماید: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَأْکلُواْ أَمْوَالَکمْ بَینَکمْ بِالْبَاطِلِ إِلاَّ أَن تَکونَ تِجَارَهً عَن تَرَاضٍ مِّنکمْ؛[۶] ای کسانی که ایمان آورده‌اید، در اموالی که میان شما دست‌به‌دست می‌گردد، به ناروا تصرف نکنید و با سبب‌های نادرست آن‌ها را از دست مردم خارج نکنید و صاحب نشوید مگر اینکه دادوستدی برخاسته از توافق شما باشد».
گاهی کاربران، آثاری را که ناشران و مؤلفان آن‌ها، مالکیت مادی آن را واگذار نکرده‌اند و نسخه‌های چاپی آن نیز در کشور منتشر می‌شود، تهیه و دانلود می‌کنند. تأسف‌آور اینکه برخی از مؤسسات، به‌رغم اجازه نداشتن از ناشر و مؤلف، با حروف‌چینی مجدد برخی از کتاب‌ها، آن‌ها را به نام خود، به صورت دیجیتالی منتشر می‌کنند.
۵. صداقت
فضای مجازی این قابلیت را دارد که کاربران، چهره، اطلاعات و حتی جنسیت واقعی خود را تغییر داده و پنهان کنند. همین امر باعث ناشناخته ماندن هویت واقعی افراد می‌شود. گفته شده است: «بیش از یک‌چهارم افراد در فضای مجازی در مورد نام خود دروغ می‌گویند و بیش از یک‌پنجم نیز کاری را در فضای مجازی انجام داده‌اند که از آن احساس پشیمانی می‌کنند».[۷] به نظر برخی از کارشناسان، هویت ۴۹ درصد افراد در فضای مجازی معکوس است.[۸] به‌طور کلی دروغ، اگرچه در فضای مجازی باشد، دروغ و بی‌صداقتی است.
شش تن از مراجع تقلید شیعه در فتاوای خود، انتساب اکاذیب به افراد در فضای مجازی را از راه‌هایی نظیر ساختن اکانت و صفحه جعلی، حرام دانسته‌اند.[۹]
گشت‌و‌گذار در فضای سایت‌ها و شبکه‌های پیام‌رسان، موارد فراوانی از دروغ‌پردازی‌های موجود در فضای مجازی را به ما نشان می‌دهد. خبر درگذشت بعضی از هنرمندان، ورزشکاران و چهره‌های معروف جامعه، یکی از نمونه‌ای بیشمار دروغ‌گویی و دروغ‌نویسی این فضا است؛ ازجمله می‌توان به خبر مرگ مجری سرشناس تلویزیون در ارتباط زنده یکی از برنامه‌های شبکه ورزش اشاره کرد که انتشار آن راهی‌شدن مادر فرد مزبور به بیمارستان را در پی داشت.
۶. پرهیز از شایعه‌پراکنی
همیشه افرادی بوده‌اند که برای تفریح، سرگرمی و پر کردن اوقات خود به تولید و نشر شایعه می‌پرداختند، اما امروزه به مدد فضای مجازی، انتشار شایعات بیش از گذشته شدت یافته است، به‌گونه‌ای که در زمانی کوتاه، خبر دروغ و شایعه، به‌راحتی در صفحات وب و شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌شود. متأسفانه برخی از کاربران فضای مجازی – که تعدادشان نیز کم نیست – هر حرف و ادعایی را بدون کوچک‌ترین تحقیق و پرس‌وجویی پذیرفته و بازنشر می‌دهند.
قرآن کریم برای ترسیم صراط مستقیم در زمینه ارتباطات، اطلاع‌رسانی و مهندسی افکار عمومی، علاوه بر اینکه در پاره‌ای از آیات، مؤمنان را از پیروی چیزی که به آن علم ندارند، بلکه برگرفته از شنیده‌ها، ساده‌نگری‌ها، خیالات و اوهام است، منع می‌کند،[۱۰] دربارۀ چگونگی رویارویی با خبر چنین می‌فرماید: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ جَاءَکمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَینُوا؛[۱۱] ای کسانی که ایمان آورده‌اید! اگر شخص فاسقی برای شما خبری آورد، درباره آن تحقیق کنید».
این آیه شریفه، مؤمنان را از پذیرش خبر از فاسقان، بدون پرس‌وجو از صحت و درستی آن، منع می‌کند و به آنان دستور تحقیق و تفحص می‌دهد. قرآن کریم در یک دستور کلی می‌فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشِیعَ الْفاحِشَهُ فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ فِی الدُّنْیا وَ الآخِرَهِ؛[۱۲] کسانی که دوست دارند، زشتی‌ها و گناهان در میان مؤمنان اشاعه یابد، به عذاب دردناکی در دنیا و آخرت گرفتار خواهند شد».
اشاعه فحشا منحصر به این نیست که انسان تهمت و دروغ بی‌اساسی را در مورد زن و مرد باایمان نشر دهد و آن‌ها را به عمل منافی عفت متهم کند، بلکه این تعبیر مفهوم وسیعی دارد که هرگونه نشر فساد و اشاعه زشتی‌ها و کمک به نشر آن را شامل می‌شود.[۱۳] در روایتی از پیامبر گرامی اسلام (ص) چنین نقل شده است: «کَفی بِالْمَرْءِ کَاذِباً أَنْ یُحَدِّثَ بِکُلِّ مَا یَسمَع؛[۱۴] برای دروغ‌گو بودن شخص همین کافی است که هرچه می‌شنود بر زبان بیاورد و بازگو نماید».
در هر نقطه از جهان که مردم، با استفاده از تلفن همراه یا رایانه به دنیای شبکه‌های اجتماعی سرک می‌کشند، هر روز و هر لحظه، صدها و شاید هزاران خبر نادرست بر روی شبکه‌ها قرار داده می‌شود که برخی به‌عمد آبرو، اعتبار یا شهرت اشخاص و یا کسب‌وکار آنان را نشانه می‌روند یا برخی دیگر ناآگاهانه تصویر ذهنی عموم مردم از هویت ملی، فرهنگ، قومیت یا جنسیت را مخدوش می‌کنند و حتی در امور سیاسی و دیپلماتیک کشورها ایجاد تنش می‌کنند.
برخی از این شایعات نیز که به امنیت اجتماعی یا حوزۀ سلامت و بهداشت مربوط می‌شوند، خواب آسودۀ شب را از چشم بسیاری از کاربران می‌ربایند و سبب ایجاد تنیدگی و ناآرامی در جامعه می‌شوند؛ تنش‌هایی که گاهی رفع آن و بازگرداندن آرامش و امنیت به افکار عمومی، هزینه‌های گزافی بر دوش دولت‌ها بار می‌کند.
خبر مسکن‌های مرگبار، آلودگی آب آشامیدنی، خرماهای داعشی، دلسترهای کورکننده یا مرگ ناشی از ابولا تنها نمونه‌هایی از این شایعات پراکنده شده در شبکه‌های اجتماعی است. خبر بیماری، مرگ، کناره‌گیری، فساد مالی یا اخلاقی و درنهایت عزل و نصب سیاستمداران، نمونۀ دیگری از این شایعات است که هریک به تنهایی، پیامدهای ناگوار اجتماعی و سیاسی به دنبال دارد.
۷. پاسبانی حیا
فکری و ذهنی بودن بسیاری از گناهان در فضای مجازی، یکی از دلایل روی آوردن به گناه در این فضا است؛ بنابراین بدون هیچ حدّ و مرزی و به‌دور از چشم مردم، می توان به گناهان آلوده شد. ارتکاب گناه در فضای مجازی، دورۀ مقدماتی انجام گناه در فضای حقیقی است. فضای مجازی، فضایی است که شیطان انسان را به گناهانی که در فضای حقیقی از انجام آن حیا و شرم دارد دعوت می‌کند؛ ازاین‌رو رعایت حیا در فضای مجازی، بایسته‌تر از فضای حقیقی است.
باید این کلام خداوند را نه آویزه گوش که آویزه قلب و جان خود کرد که فرمود: «وَ لا تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ إِلاَّ کُنَّا عَلَیْکُمْ شُهُوداً إِذْ تُفیضُونَ فیهِ وَ ما یَعْزُبُ عَنْ رَبِّکَ مِنْ مِثْقالِ ذَرَّهٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ وَ لا أَصْغَرَ مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْبَرَ إِلاَّ فی کِتابٍ مُبین؛[۱۵] و هیچ عملی را انجام نمی‌دهید، مگر اینکه ما شاهد بر شما هستیم در آن هنگام که وارد آن می‌شوید! و هیچ‌چیز در زمین و آسمان، از پروردگار تو مخفی نمی‌ماند حتی به‌اندازه سنگینی ذره‌ای و نه کوچک‌تر از آن و نه بزرگ‌تر، مگر اینکه در کتاب آشکار ثبت است».
از انتشار برخی تصاویر از مراسم عقد و عروسی، مراسم‌های خصوصی، جشن‌های فامیلی و مختلط در فضای مجازی، می‌توان به‌عنوان مصادیقی از بی‌حیایی یاد کرد که باهدف قبح‌زدایی صورت می‌گیرد. نشر تصاویر بدون حجاب زنان و دختران در اینستاگرام آن هنگام تأسف‌آورتر است که در کنار برخی از نزدیکانشان مثل پدر، برادر و شوهر مشاهده می‌شوند؛ این اتفاق بدین معناست که آن‌ها اجازه داده‌اند که تصاویر ناموسشان در معرض دید عموم قرار گیرد و همه در مورد او و اندام و قیافه‌اش اظهار نظر کنند.
۸. پاسداشت حریم‌ها
افرادی در جامعه هستند که در فضای حقیقی، نسبت به رعایت حریم‌ها حساس‌اند؛ اما در فضای مجازی از روی کم‌توجهی، رفتارهایی را که نمونه آشکار بی‌تقوایی و از بین رفتن حریم‌ها است، انجام می‌دهند. از نگاه اسلام، در مسئله «حفظ حریم در ارتباط با نامحرم»، تفاوتی بین محیط واقعی و محیط مجازی وجود ندارد و ارتباط نامحرمان در محیط مجازی که کسی به آن راه ندارد، همانند خلوت دو نامحرم است، بنابراین محل اشکال است.
روایاتی که دربارۀ نهی از خلوت با نامحرم وارد شده بر این موارد نیز قابلِ‌تطبیق است. حضرت علی(ع) می‌فرماید: «مُحَادَثَهُ النِّسَاءِ تَدْعُو إِلَی الْبَلَاءِ وَیزِیغُ الْقُلُوبَ وَالرَّمْقُ لَهُنَّ یخْطَفُ نُورَ أَبْصَارِ الْقُلُوبِ وَلَمْحُ الْعُیونِ مَصَائِدُ الشَّیطَانِ؛[۱۶] گفتگو و اختلاط مردان با زنان نامحرم، سبب نزول بلا و بدبختی است و دل‌ها را منحرف می‌سازد. پیوسته به زنان چشم دوختن، نور چشمِ دل را خاموش می‌گرداند و همچنین، با گوشۀ چشم به نامحرم نگاه کردن، از حیله و دام‌های شیطان است».
همۀ مراجع تقلید شیعه، تفاوت حکمی میان ارتباط با نامحرم از راه دور یا مستقیم قائل نیستند؛ لذا در هر دو مورد، اگر با قصد لذت و همراه با ترس از افتادن در حرام باشد، اشکال دارد. همچنین، تمام مراجع در خصوص چت کردن با جنس مخالف و ردوبدل نمودن صحبت‌های معمولی، بیان می‌کنند: «درصورتی‌که خوف فتنه و کشیده شدن به گناه وجود داشته باشد، جایز نیست».[۱۷]