نقش تربیتی زنان در ترویج سبک زندگی اسلامی

هر جامعه برای شکل گیری و رشد اجتماعی خود، نیازمند بهره مندی از الگوهای مختلف رفتاری در سطوح مختلف است؛ در ایران نیز مدتی است با ادبیات ویژه ای به این موضوع توجه می شود. «طبیعی است به اقتضای اسلامی بودن جامعه، بر سبک زندگی اسلامی- ایرانی تأکید ویژه ای شود و بر این اساس، برای نهادهای اثرگذار فرهنگی، هم چون خانواده و رسانه، توجه به آموزه های اسلامی و الهام گرفتن از الگوهای معرفی شده در این آموزه ها، برای شکل دادن به نوعی از سبک زندگیِ متناسب با شاخص های فرهنگی خاص جامعه ی ایرانی، مهم خواهد بود».

همان گونه که ساختارهای بیرونی و موقعیت های فرهنگی، اجتماعی و عادت واره های شکل گرفته در ذهن انسان ها، حاصل میدان اجتماعی و فرهنگی یا موقعیت بیرونی اوست؛ این عوامل باعث انتخاب شرایط سبکی خاص شده است و بر اساس این سبک و الگوی خاص، زندگی فردی و اجتماعی فرد را پیش می برد؛ همان طور که زن و مادر به عنوان مهم ترین عنصر تربیتی در خانواده، نقش سازنده ای در شکل گیری تربیتی فرزندان را بر عهده دارد. به همین دلیل نقش زن به عنوان دومین عرصه ی رشد و تأثیرگذار در تربیت انسان، بسیار قابل تأمل و بررسی است.

در این راستا، این مقاله سعی دارد که به سؤال های زیر پاسخ دهد:

– زیربناها و عوامل سازنده و درون مایه های اسلامی سبک زندگی کدامند؟

– تا چه حد زن به عنوان عامل تأثیرگذار محیطی در کانون خانواده در پیش برد سبک تربیتی اسلامی مؤثر می باشد؟

سخن در سبک زندگی اسلامی در عرصه ی حیات فردی و اجتماعی، از مباحث بسیار مهم در جوامع انسانی بوده و ارکان اصلی شکل دهیِ هویت اجتماعی یک جامعه را که مشتمل بر باورها، ارزش ها و سبک زندگی می باشد. هویت واقعی یک جامعه را، نمود ظاهری و سبک زندگی مردمان آن جامعه، نشان می دهد. جامعه زمانی ثمره ی جهان بینی و ایدئولوژی خود را می بیند که سبک زندگی متناسب با باورها و ارزش های حاکم بر آن جامعه باشد.

با این حال، جامعه ی کنونی نتوانسته است بین باورهای بنیادین و ارزش های اصیل اسلامی از یک طرف و سبک زندگی خود در حوزه های مختلف، ارتباط معناداری به وجود آورد. در حال حاضر، سبک زندگی در کشورهای اسلامی مختلط از آداب و رسوم اسلامی و غربی است که ناشی از عدم شناخت صحیح از سبک زندگی اسلامی می باشد. غفلت از ارائه ی سبک زندگی اسلامی می تواند عواقب شومی را برای جوامع اسلامی در پی داشته باشد که جبران ناپذیر خواهد بود. حفظ سبک زندگی اسلامی و پای بندی به آن یکی از مهم ترین عوامل در حفظ فرهنگ و ارزش های اقتصادی قلمداد می شود؛ لذا در طول تاریخ یکی از شیوه های استعمارگری، تهاجم به نگرش و سبک زندگی در جوامع اسلامی است تا از این طریق زمینه برای تسلط فرهنگی، اقتصای و سیاسی جامعه ی هدف فراهم گردد. قبل از تغییر سبک زندگی، نگرش و دیدگاه افراد نسبت به مسائل اجتماعی و فرهنگی دگرگون می شود و با تغییر رفتار و جهان بینی فرد زمینه برای انحراف های دیگر نیز فراهم می گردد. مهم ترین مسائل در سبک زندگی شامل نوع زندگی، فعالیت های معیشتی، فرهنگ خانواده مداری، تشکیل خانواده و ازدواج، شیوه ی ظاهری افراد، پیروی از آداب و رسوم محلی، احترام به دیگران، نوع شهرسازی، شیوه ی تفریح ها و در نهایت نوع کالاهای مصرفی می شود. مهم ترین بخش سبک زندگی، نوع نگرش، احساس ها، رفتارها، باورها و ارزش های فردی و اعتقادی را شامل می گردد. از آن جایی که جامعه ی ما بر نظام دینی و ارزشی تکیه دارد می باید سلوک زندگی اجتماعی و فردی بیانگر این اصول و مبانی باشد. آموزه ها و تعالیم اسلام در باب شیوه و سلوک زندگی مسلمانان، احکام و قواعد کاملی دارد که رعایت این اصول و قوانین لازم و ضروری است (خواجه پور،۱۲۶۴).

سبک زندگی دینی، و اسلامی- ایرانی

در دیدگاه اسلامی- ایرانی، هدف از طرح بحث سبک زندگی، بسیار فراتر از برخی اهداف مثبت غربی است. طرح بحث سبک زندگی، نشأت گرفته از یک دغدغه ی فرهنگی و دینی و با هدف بررسی نقاط ضعف و قوت سبک زندگی بر حسب شاخص های دینی و اقدام در جهت ارتقا و رفع آسیب های آن از این منظر است چنان که مقام معظم رهبری – مدظلله- می فرمایند: «تمدن نوین اسلامی، بدون سبک زندگی شکل نمی گیرد… ما اگر از منظر معنویت نگاه کنیم -که هدف رستگاری است- باید به سبک زندگی اهمیت دهیم. اگر به معنویت و رستگاری معنوی، اعتقادی هم نداشته باشیم برای زندگی راحت، زندگی برخوردار از امنیت روانی و اخلاقی، بازپرداختن به سبک زندگی مهم است… باید به دنبال این باشیم که فرهنگ زندگی را تبیین کنیم، تدوین کنیم و به شکل مطلوب اسلام تحقق ببخشیم… اگر ما به این معقولات به طور جدی بپردازیم، پیش رفت اسلامی تحقق پیدا نخواهد کرد و تمدن نوین اسلامی شکل نخواهد گرفت، هر چه ما در صنعت پیش رویم، هر چه اختراع ها و اکتشاف ها زیاد شود، اگر این بخش را ما درست نکنیم، پیش رفت اسلامی را معنای حقیقی کلمه نکرده ایم» (ولی زاده، ۴۸).

درون مایه های اسلامی برای سبک زندگی

سبک زندگی از فرهنگی زاده می شود که می بایست در پرتو سه نظام درهم تنیده ی بینش، گرایش و کنشِ برخاسته از همان فرهنگ رشد کند. در مقابل، سبک زندگی در توسعه و نفوذ فرهنگ در بخش های گوناگون جامعه اثرگذار خواهد بود؛ اما روشن است که فرهنگ نیز متأثر از عوامل متعددی است که دین و آموزه های وحیانی مهم ترین عامل آن است.

بدین ترتیب، اگر بخواهیم وجوه گوناگون سبک زندگی را مطالعه و بررسی و وضعیت هنجاری و شایستگی آن را از آموزه های اسلامی استنتاج کنیم باید به بررسی ابعاد متعدد و متنوع سبک زندگی، در سه دسته ی کلی بینش، گرایش وکنش بپردازیم. بر این اساس، بینش، مجموعه ای نظام مند از باورهاست که هویت انسان براساس آن تعریف و ترسیم می شود و نمودهای عینی و رفتاری سبک زندگی انسان مسلمان و جامعه ی اسلامی با تکیه بر همین هویت ظهور و بروز می یابد. گرایش نیز عبارت است از ارزش ها و هنجارهایی که سلیقه و توانایی ترجیح گروه های اجتماعی را جهت دهی می کند و در کنش به شیوه های رفتاری برگرفته از آموزه های اسلامی اشاره دارد. مجموعه ی این موارد در بخش های سه گانه می تواند نمایی کلی از سبک زندگی اسلامی ارائه دهد (نجف آبادی، صدیقی ارفعی، ۴۲۰).

نقش زیستی زنان

امکاناتی که در خانواده برای فرهنگ سازی وجود دارد، مانند روابط عاطفی و اجتماعیِ اعضای خانواده، به راحتی بسیاری از مشکل ها را در خود هضم می کند و شرایط را برای رشد فراهم می کند که به نوعی پیش زمینه ای است تا سبک خاصِ افراد را در محیط بیرونی و به خصوص جامعه فراهم سازد.

در سبک زندگی، اسلام وجود برخی پیش زمینه های فطری را برای تمایز جنسیتی نقش ها بدون پذیرش خصلت جبرگرایانه، برای هر یک از والدین تأیید کرده است؛ اما در عین حال موانع بیرونی قادرند تأثیر آن ها را متوقف یا زایل سازند، مانند تفاوت در قدرت جسمی و نیز اقتضاهای نقش های مادری که این خود نمایان گر نقش مراقبت گرایانه ی مادران می باشد. بنابراین یک زن از حیث تأثیر محیطی نقش تعیین کننده ای دارد (سترگ، ۱۱۶۲).

بسیاری از غربیان، اسلام را متهم کرده اند که زن را جنس دوم و فروتر از مرد می داند، که در آفرینش نقش طفیلی را بر عهده دارد. ایشان در اثبات مدعی اند که ادیان الهی آفرینش نخستین زن را پس از مرد و از دنده ی چپ آدم می دانند. پوشیده نیست که مطلب فوق دست کم نسبتی ناروا به دین اسلام است که از بی توجهی به معارف اسلامی پدید آمده است. توجه به نکته های زیر می تواند در تبیین موضوع و رفع پاره ای از ابهام ها مؤثر باشد:

– از دیدگاه قرآن، هدف از خلقت زن و مرد، عبودیت خداوند و تقرب به درگاه اوست و زن نیز چون مرد برای رسیدن به چنین هدفی خلق شده است. اعتقاد ما به آفرینش، به این معناست که هر کدام برای رسیدن به کمال خود خلق شده اند نه آن که، کمال مرد باشد و زن تنها ابزاری برای کمال یابی مرد به حساب آید؛ در واقع مکمل یکدیگرند.

زن در محیط خانواده، دومین عرصه ی رشد و بهره وری زندگی را طی می کند و چنین نیست که او اسباب کمال دیگری شود. زن در همه ی مزایای زندگی سهیم است چه به عنوان همسر و چه مادر، طراحی حقوق زن در خانواده نیز باید بر اساس همین شخصیت مستقل و برابر باشد (محمدی مزرعه شاهی، نیسیانی، ۱۱۴۵).

مفهوم تربیت از دیدگاه امام علی(ع)

در نهج البلاغه آمده است: «تو در نخستین مرحله ی آفرینش نادان بودی؛ پس از گذشتن مرحله ای، دانا شدی و چه بسیار است مطالبی که حکمت و مصلحت آن را نمی دانی، اندیشه ات در آن حیران است و بینش تو در آن گم و غافل! و پس از گذشت مراحل، درباره ی آن ها آگاهی و بصیرت پیدا می کنی» (نهج البلاغه، خ ۳۱، ص ۹۱۷).

براساس این خطبه، تعلیم و تربیت یعنی شکل یافتن انسان برای محیط زندگی و بهره مندی مستمر از گنجینه های نبوغ که در درون عقل های زنده و بیدار نهفته است. بدین ترتیب، امام علی(ع) مقصود خود را از ماهیت تربیت روشن ساخته است و آن را در مفهوم ایمان به اصل شکل پذیری انسان عاقل از یک طرف و آماده ساختن محیط تربیتی برای او از طرف دیگر خلاصه می کند. از خلال تحلیل هایی که علما و دانشمندان از اندیشه های امام علی a انجام داده اند، معلوم می شود که آن حضرت، طبیعت بشری و هستی ذاتی و مستقل آن را چگونه معرفی کرد. طبیعت بشری مجموعه ی متضادی از محرک ها و انگیزه های مختلف رفتاری است که انسان را وامی دارد در برابر آن، موضعی اختیاری و ارادی بگیرد و بکوشد که این طبیعت را از سطحی بودن پاک و مبرا کند تا هدف دار شود و رسالت خود را به انجام برساند (ادیب، ۹۰-۹۱).

مادر پس از تولد کودک، نخستین فرد نزدیک به اوست؛ بر این اساس امام خمینی(ره) فرمودند: «اولین مدرسه ای که بچه دارد، دامن مادر است. مادر خوب، بچه ی خوب تربیت می کند و خدای نخواسته اگر مادر منحرف باشد، بچه از همان دامن مادر منحرف بیرون می آید.» زندگی کودک با ارتباط زیستی میان او و مادرش آغاز می شود و این تأثیر به ویژه در دو سال شیرخوارگی به اوج می رسد. بنابراین علاوه بر تأمین سلامت زیستی او، در شکل گیری سلامت روانی و اخلاقی او نیز مؤثر می باشد. از این رو در سیره ی تربیتی معصومین f به خصوص امام علی a بر نقش و اهمیت شیر مادر و نیز انتخاب دایه ی شایسته بسیار تأکید شده است (سترگ، ۱۱۶۳).

متون اصلی اسلام، به طور مستقیم به تبیین نقش زنان به خصوص زنان تحصیل کرده ی دینی، بر ارزش گذاری سبک زندگی اسلامی در تربیت فرزندان پرداخته اند. برای مثال در بعضی روایت های اسلامی تنها اشاره شده به برتری علمی بعضی از زنان نسبت به مردان؛ حتی درباره ی دوران ظهور حضرت مهدی o روایت هایی است که از منتهای قدرت علمی، توانایی و غلبه ی عقلی زنان سخن گفته و به مبرز بودن زنان در عرصه ی فقاهت و دین شناسی، شهادت می دهد تا آن جا که زنان در خانه ها با کتاب خدا و سنت پیامبر قضاوت می کنند. اگر زنان در مسیر صحیح الهی قرار گیرند، با توانایی بالقوه ی خود می توانند خانواده و جامعه را از انحراف های اخلاقی و عقیدتی نجات دهند، همان طور که اگر بانوان نسبت به آن بی تفاوت باشند، زمینه ی بروز بسیاری از آسیب های اجتماعی را در جامعه فراهم می کنند، لذا تأثیرگذاریِ مثبت قشر زنان تحصیل کرده ی علوم دینی و نقش آن ها در خانواده و سپس جامعه می تواند بیش تر باشد. بر این اساس، افزایش آگاهی زنان از نقش های سازنده ی خود و جهت دهی آن ها به سمت اسلام مداری، منجر به پیش گرفتن سبک تربیتی اسلامی در آن ها می گردد (سترگ، ۱۱۶۱- ۱۱۷۸).

کلام آخر

به طور کلی می توان گفت سبک زندگی اسلامی شامل گستره ی وسیعی از رفتارها و گفتارها می شود که پیامبر اسلام h و پس از ایشان، اهل بیت f در زندگی خود به کار می برده اند؛ ولی اکنون باید تلاش کرد تا این سبک و شیوه ی اسلامی در زندگی افراد نهادینه شود؛ و این ممکن نخواهد بود مگر با به کار بردن سیره ی عملی ایشان به عنوان یک الگوی برتر در ابعاد مختلف زندگی اجتماعی. می بایست برای نهادینه کردن این سبک در زندگی، مؤلفه های آن را شناخت و راهکارهایی نیز در جهت به کار بردن این سبک اسلامی در زندگی ارائه داد. داشتن سبک زندگی اسلامی باعث می شود که یک جامعه ‎ی آرمانی و مدینه ی فاضله ای که در آن همه ی افراد برای رسیدن به خواسته های خود و دیگران در تلاش اند، ایجاد شود. در چنین جامعه ای روحیه ی همکاری بین شهروندان تقویت می شود و مشکل ‎های اقشار مختلف جامعه خود به خود حل خواهد شد (محمدی مزرعه شاهی، موسوی، ۱۰۰۹). بنابراین نقش تربیتی زن به عنوان مادر و عامل مهم رهبری در تربیت فرزندان بسیار مورد اهمیت است که در واقع از یادگیری زبان گرفته تا تربیت فرهنگی و اجتماعی او تأثیر بسزایی دارد.