آسیب‌ها و مشکلات خانواده زندانیان/لزوم حمایتاز خانواده زندانیان
در همه کشورها، اقدامات و تمهیدات قانونی و اجرایی در حمایت از خانواده زندانیان از سوی دولت، خیران و مردم درنظر گرفته می‌شود.
به گزارش افسران، بیش از ۱۰۰ هزار خانواده زندانی نیازمند در کشور با مشکلات بسیاری دست‌وپنجه نرم می‌کنند و تنها ۶۰ هزار خانواده تحت پوشش حمایتی قرار دارند و ۴۰ هزار خانواده دیگر از هیچ حمایتی برخوردار نیستند. درحال‌حاضر حدود ۲۰۰ انجمن حمایت از خانواده زندانیان در سراسر کشور فعال هستند که بدون اعتبارات دولتی و با کمک‌های مردمی فعالیت می‌کنند و متولی رسیدگی به امور خانواده زندانیان هستند.
اگرچه نهادها و مؤسسات مختلفی برای حمایت از خانواده‌های زندانیان فعالیت می‌کنند اما هنوز نزدیک به نیمی از خانواده‌های زندانیان، از انواع حمایت‌ها محروم هستند. مهم‌ترین مشکلات خانواده زندانیان اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، اخلاقی و تربیتی است. برای جلوگیری از چنین مشکلاتی، تعیین مجازات جایگزین مانند حبس در خانه، پرداخت جریمه، نظارت‌های مستمر، تعیین برخی از محرومیت‌های اجتماعی دیگر و انجام کارهای عام‌المنفعه برای متهمان ضروری به نظر می‌رسد؛ به همین منظور مجازات جایگزین می‌تواند برای زندانیان و خانواده‌های آن‌ها مؤثر باشد.
جرم و جنایت همواره از مواردی است که از سوی قانون توبیخ جدی را به دنبال دارد. مجازات زندان اگرچه به‌عنوان یک‌راه برای اصلاح، درمان، پیشگیری و رعایت عدالت در جامعه در مواجهه با قانون‌شکنان و مجرمان پذیرفته شده و ضروری به نظر می‌رسد، اما آسیبهای ناشی از آن، خانواده زندانی را در ردیف قربانیان واقعی جرم قرار داده است.
خانواده زندانیان در معرض کمبودها و آسیب‌ها
زمانی که فردی زندانی می‌شود، خانواده او با انبوهی از مشکلات مواجه می‌شود که خود در ایجاد آن نقشی ندارد؛ این موضوع می‌تواند در نبود چتر حمایتی از سوی جامعه، آسیبهای متعدد اجتماعی، فرهنگی، روان‌شناختی و اقتصادی برای همسر و فرزندان زندانیان را رقم بزند که دامنه آن در بسیاری از مواقع از جرم اصلی گسترده‌تر می‌شود. چه‌بسا فرد مجرم در زندان از امکانات مناسب برخوردار باشد اما خانواده او به دلیل نبود امکانات و بی‌توجهی، درمعرض انواع آسیب‌ها قرار می‌گیرند. بنابراین توجه به مسائل و مشکلات متعدد خانواده زندانیان که سرپرست خود را از دست داده‌اند، برای بازگشت به وضع تعادل و حفظ سلامت و امنیت جامعه امری ضروری است.
در همه کشورها، اقدامات و تمهیدات قانونی و اجرایی در حمایت از خانواده زندانیان از سوی دولت، خیران و مردم درنظر گرفته می‌شود. در کشور ما نیز از گذشته به این موضوع توجه شده و نهادهایی از سوی مسئولان و خیران عهده‌دار این امر شدند. از سال ۱۳۸۸ روز پنجم خردادماه در جلسه شورای عالی انقلاب فرهنگی و بنابه پیشنهاد رئیس قوه قضائیه مورخ ۵/ ۳/ ۱۳۸۸ به‌عنوان روز ملی حمایت از خانواده‌های زندانیان «نسیم مهر» نام‌گذاری شده است. این نام‌گذاری در راستای حمایت اقتصادی، معنوی، فرهنگی، روانی و اجتماعی از خانواده زندانیانی است که به دلیل نبود سرپرست خانوار با مشکلات عدیده‌ای مواجه‌اند و در معرض آسیبهای بیشتری قرار دارند. نهادهای حمایتی درحد بضاعت خود به این خانواده‌ها خدمات ارائه می‌دهند، اما شرایط دشوار اقتصادی و کمبود اعتبارات این نهاد نمی‌تواند کمک زیادی به این خانواده باشد.
آمار زندانیان در کشور و خانواده‌های نیازمند حمایت ویژه
در ایران از هر صد هزار نفر، ۲۶۹ نفر زندانی هستند که این آمار بالاتر از میانگین جهانی و نگران‌کننده است. براساس جدیدترین آمارها، ایران ازنظر آمار زندانیان رتبه هشتم جهان را دارد. این در حالی است که بالا بودن جمعیت زندانی علاوه بر تحمیل هزینه به دستگاه قضائی برای نگهداری زندانیان، موجب گسترش دامنه آسیب‌ها به خانواده آن‌ها و گرایش بیشتر آن‌ها به‌سوی تخلف‌های پیچیده‌تر در زندان می‌شود.
براساس آمارها، حدود ۲۳۰ هزار نفر در زندان‌های کشور در حبس به سر می‌برند که بیشتر آن‌ها مرد هستند. (زنان ۵/ ۳ درصد زندانیان را تشکیل می‌دهند) و نزدیک به ۱۵۰ هزار نفر از آن‌ها متأهل هستند و این یعنی همسر و فرزندان آن‌ها که گناهی در جرمی که مرد خانواده انجام داده ندارند، تحت تأثیر زندانی شدن او مشکلات زیادی پیدا می‌کنند.
۶۴ درصد از کسانی که در زندان به سر می‌برند، متأهل و ۳۶ درصد دیگر مجرد هستند، اما باوجوداین، میانگین سنی جمعیت زندانیان هرروز کمتر می‌شود. از سال ۲۰۰۷ تاکنون سالانه ۲۰ درصد به جمعیت زندانیان افزوده‌شده است. این در حالی است که مسئولان بر اعمال مجازات جایگزین به‌جای زندان و کاهش عناوین مجرمانه تأکید دارند.
۴۸ درصد از زندانیان کل کشور به جرم مواد مخدر اعم از نگهداری، خریدوفروش، حمل، استعمال و اعتیاد به مواد مخدر در زندان‌ها به سر می‌برند. ازآنجاکه اغلب زندانیان از خانواده‌های محروم و حاشیه‌نشین جامعه هستند، گرفتار بودن آن‌ها در زندان خانواده‌هایشان را با مشکلات مالی و معیشتی فراوان‌تری مواجه می‌کند.
از صدهزار خانواده زندانیان، ۳۲ هزار خانواده تحت پوشش کمیته امداد، سه هزار خانواده تحت پوشش بهزیستی و ۲۵ هزار خانواده تحت پوشش انجمن حمایت از زندانیان هستند و بقیه هم که شامل حدود ۴۰ هزار خانواده هستند، بدون هیچ حمایتی زندگی می‌کنند. این مسئله نشان می‌دهد اعتبارات کافی جهت حمایت از خانواده زندانیان هنوز فراهم نشده است.
خانواده‌های زندانیان در صورت نبود رسیدگی به وضعیت معیشتی آن‌ها، زمینه مساعدتری برای روی آوردن به جرم دارند و تعداد بالایی از آن‌ها از فقر مالی رنج می‌برند. این خانواده‌ها تهدید بالقوه‌ای هستند که در صورت حمایت‌نشدن، بزهکاران و زندانیان آینده خواهند بود و امنیت جامعه را به خطر می‌اندازند. مؤید این نکته، گفته مدیرعامل انجمن حمایت از زندانیان است که در سال ۹۲ اعلام کرده بود در دو سال اخیر تعدادی از ورودی‌های زندان‌ها متعلق به اقوام درجه‌یک برخی از زندانیان است که در حال تحمل کیفر هستند.
مشکلات اقتصادی خانواده زندانیان
ازآنجاکه اغلب خانواده‌های زندانیان، سرپرست خود را از دست داده‌اند و اغلب از خانواده‌های محروم جامعه هستند، مهم‌ترین اولویت آن‌ها مسائل اقتصادی و معیشتی ازجمله مسکن و مایحتاج اولیه زندگی است. علاوه بر آن مسائل مربوط به بهداشت و درمان نیز بخش عمده‌ای از مشکلات این قبیل خانواده‌هاست. تأمین هزینه‌های تحصیل فرزندان نیز از مواردی است که نباید ازنظر دور داشت.
مشکلات اجتماعی
شرمساری و کناره‌گیری از جمع، نگاه بدبینانه اطرافیان، محدود کردن و قطع رابطه اطرافیان با آن‌ها که زمینه را برای انزوای خانواده زندانی و درنهایت طرد اجتماعی آن‌ها از جامعه و حتی برچسب‌زنی به آنان را فراهم می‌کند، مشکلات روحی و روانی عدیده برای خانواده زندانی خواهد شد که باید برای حل این مسئله تلاش جدی کرد.
مشکلات فرهنگی؛ اخلاقی و تربیتی:
در صورت نبود حمایت‌های فرهنگی و الگوهای اخلاقی و عاطفی در خانواده، فرزندان این خانواده‌ها ناخواسته در معرض آسیبهای متعدد از ترک تحصیل و گرایش به رفتارهای پرخطر و بزهکاری خواهند بود. بنابراین اقدامات حمایتی از این خانواده‌ها باید شامل همه زمینه‌ها از رفع مشکلات اقتصادی تا مسائل فرهنگی و سلامت جسمی و روانی و باشد؛ زیرا در صورت عدم‌حمایت از این خانواده‌ها شاهد رشد چشمگیر طلاق همسران زندانیان، ترک تحصیل فرزندان، ناهنجاری‌های اجتماعی و روانی، گرایش اعضای خانواده به مشاغل کاذب و تکدی‌گری خواهیم بود و باید این زنگ خطر را به صدا درآورد که در آتیه باید شاهد ورود تعداد قابل‌توجهی از اعضای خانواده زندانیان به چرخه جرم باشیم.
برای جلوگیری از چنین مشکلاتی تعیین مجازات‌های جایگزین مانند حبس در خانه، پرداخت جریمه، نظارت‌های مستمر، تعیین برخی از محرومیت‌های اجتماعی دیگر و انجام کارهای عام‌المنفعه برای متهمان ضروری است که می‌تواند برای زندانیان و خانواده‌های آن‌ها مؤثر باشد. همچنین برای حمایت از زندانی و خانواده او و اعمال برخی تدابیر مانند به کار گماردن برخی از زندانیان در کارخانه‌ها و دیگر مراکز تولیدی و خدماتی ضروری است.
سازمان‌ها و نهادهای حمایت‌کننده از خانواده زندانیان
نهادهای خدماتی متعددی از خانواده زندانیان حمایت می‌کنند؛ ازجمله انجمن حمایت از خانواده زندانیان، بنیاد تعاون حمایت از زندانیان، مراکز مراقبت بعد از خروج، ستادهای دیه، مراکز مشاوره و درمانی، بهزیستی، فنی حرفه‌ای، صنایع‌دستی، مراکز خیریه، کمیته امداد امام خمینی و نهادهایی که در امر حمایت‌های اقتصادی نظیر آموزش‌های حرفه‌ای و ایجاد اشتغال یا پرداخت وام و حمایت‌های فرهنگی مانند تشکیل دوره‌های آموزشی نظیر مهارت‌های زندگی فعالیت می‌کنند.
در حال حاضر حدود ۲۰۰ انجمن حمایت از خانواده زندانیان در سراسر کشور فعال هستند که بدون اعتبارات دولتی و با کمک‌های مردمی فعالیت می‌کنند و متولی رسیدگی به اصلاح و تربیت، ارشاد و بازسازی شخصیت معنوی، مساعدت در بهبود وضع بهداشت و درمان، کمک در جهت آموزش حرفه‌ای به خانواده زندانیان، کمک به اشتغال زندانیان پس از آزادی، ترغیب و تشویق فعالیت‌های فرهنگی، ورزشی، حرفه‌ای و آموزشی و مهم‌تر از همه، تأمین معیشت خانواده زندانیان و تحصیل فرزندان آنان است.
آنچه باید برای حمایت از خانواده زندانیان کرد
گرچه نهادها و مؤسسات مختلفی برای حمایت از خانواده‌های زندانیان فعالیت می‌کنند، اما هنوز نزدیک به نیمی از خانواده‌های زندانیان از انواع حمایت‌ها محروم هستند. نوع و نحوه ارائه حمایت‌ها نیز به نحو مطلوب صورت نمی‌گیرد. در نبود کمک‌های دولتی، حمایت خیران به‌تنهایی پاسخگوی این نیازها نیست؛ همچنین حمایت‌های مقطعی با سرانه‌های بسیار پایین هیچ مشکلی را برطرف نمی‌کند.
باید با یک برنامه‌ریزی هماهنگ و با توجه به اصل رعایت کرامت انسانی این خانواده‌ها، برای رفع مشکل و حل مسئله آن‌ها گام برداشت. تسهیلات و حمایت‌ها در جهت توان‌افزایی خانواده‌های زندانیان به کار گرفته شود تا در یک فرآیند طراحی شده، پس از گذشت مدتی از حمایت‌های هدفمند، خانواده‌ها به استقلال کافی برسند و بتوانند براساس ایده‌های خود، در جهت بهبود وضع زندگی‌شان اقدام کنند.
توجه به این نکته اهمیت دارد که این خانواده‌ها نیاز به ترمیم ذهنی نیز دارند و لازم است تا از طریق برنامه‌های فرهنگی، هم نوع نگاه‌ها به این خانواده‌های آسیب‌دیده اصلاح شود و هم ذهنیت آن‌ها نسبت به خودشان به‌گونه‌ای تغییر یابد که با امیدواری، سختی‌ها را پشت سر گذارند و برای بهتر شدن شرایط خود و سایر اعضای خانواده‌شان تلاش کنند. بهزیستی و کمیته امداد و سایر سازمان‌های حمایت‌کننده باید هم‌افزا و هماهنگ کار کنند.